W umowie można zastrzec, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego (np. hali produkcyjnej) nastąpi przez zapłatę określonej sumy. Takie zastrzeżenie umowne, nazywane jest karą umowną. Zastrzeżenie kary umownej wymaga akceptacji przez obie strony umowy, co oznacza, że karę umowną ustanawia się w drodze dwustronnej czynności prawnej, a nie w drodze jednostronnego oświadczenia wierzyciela.
Zgodnie z art. 484 § 2 k.c., jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej. To samo dotyczy wypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana.
Jak wskazał Sąd Apelacyjny w Poznaniu (wyrok z 6.10.2013 I ACa 761/13) „w art. 484 § 2 KC ustawodawca wskazał dwie przesłanki zmniejszenia kary umownej, nazywanego powszechnie miarkowaniem. Pierwszą z nich jest wykonanie zobowiązania w znacznej części, drugą rażące wygórowanie kary. Obie przesłanki są równorzędne, stąd wystąpienie którejkolwiek z nich uzasadnia miarkowanie kary umownej. Miarkowanie kary umownej zastrzeżonej na wypadek zwłoki w spełnieniu całości świadczenia jest co do zasady dopuszczalne także ze względu na wykonanie przez dłużnika zobowiązania w znacznej części. Trzeba jednak podkreślić, że zmniejszenie kary z powołaniem się na tę przesłankę zależy od konkretnych okoliczności faktycznych, które pozwalają ocenić czy, i ewentualnie w jakim stopniu, częściowe wykonanie robót przed popadnięciem w zwłokę zaspokajało interes wierzyciela (…) Może stanowić podstawę miarkowania kary umownej okoliczność, iż strona powodowa nie poniosła żadnej szkody wobec opóźnionego wykonania umowy. Żądanie bowiem, mimo braku szkody, kary umownej w znacznej wysokości może uzasadniać przyjęcie, że w stosunku do wartości przedmiotu umowy kara jest rażąco wygórowana i wymaga miarkowania. Jednakże nie można pominąć, że przesłanką kary umownej jest wina dłużnika i przy rozpatrywaniu zmniejszenia kary umownej należy mieć na uwadze stopień tej winy”.
Zatem samodzielnymi przyczynami obniżenia (miarkowania) wysokości kary umownej są:
- wykonanie umowy w znacznej części;
- rażące wygórowanie kary umownej.
Jako kryterium służące do oceny zasadności i dokonania ewentualnego miarkowania wskazuje się m.in.:
- przyczynienie się wierzyciela,
- stopień winy obu stron,
- zmianę cen,
- trudności dowodowe,
- niski stopień winy dłużnika,
- stosunek kary umownej do wysokości szkody poniesionej przez wierzyciela,
- ogół interesów majątkowych i niemajątkowych,
- zdarzenia nadzwyczajne, np. lockdown wywołany pandemią COVID-19 i łączący się z nim jakiś konkretny skutek uniemożliwiający lub znacznie utrudniający wykonanie umowy.
Jak wskazał Sąd Apelacyjny w Łodzi (wyrok z 18.07.2013 r. I ACa 248/13) „kara umowna, nie będąc rażąco wygórowaną w momencie jej zastrzegania, może się taką stać w następstwie późniejszych okoliczności, do których można przykładowo zaliczyć fakt, iż szkoda wierzyciela jest znikoma, skutkiem czego zachodzi rażąca dysproporcja pomiędzy jej wysokością a wysokością należnej kary”.
Stopień redukcji kary umownej w przypadku miarkowania ze względu na częściowe wykonanie zobowiązania jest wyznaczony przez różnicę wartości między częścią, a całością wykonanego zobowiązania. Natomiast w przypadku rażącego wygórowania sąd może zredukować karę umowną do takiej wysokości, przy której nie jest już ona nadmiernie wygórowana, co ustala się z uwzględnieniem wszystkich okoliczności danego przypadku. Nie może być ona jednak niższa niż szkoda poniesiona przez wierzyciela.
W obu przypadkach kara umowna może być zmiarkowana całkowicie – do zera.
