W przypadku wielu umów budowlanych, często zastrzega się kary umowne na wypadek opóźnienia w wykonaniu lub odstąpienia od umowy z winy drugiej strony. Istotną kwestią jest czy w takich przypadkach można dochodzić obu tych kar jednocześnie. Na ten temat wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 18 stycznia 2019 r.(III CSK 9/17).
Łączenie kar umownych
Łączenie kar umownych odnosi się do sytuacji, w której inwestor lub główny wykonawca zobowiązany jest do uiszczania różnych rodzajów kar umownych. Często, takie kary są stosowane w przypadku, gdy umowa nie została wykonana należycie, na przykład gdy występują opóźnienia lub zwłoki w realizacji prac. Dodatkowo, w umowie może być przewidziana kara za rezygnację z niej przez wykonawcę, na przykład z powodu opóźnień. W praktyce może to prowadzić do sytuacji, gdzie kary są nakładane jednocześnie za niedotrzymanie terminu wykonania prac, jak i za rezygnację z umowy przez zleceniodawcę z powodu tych opóźnień. W efekcie, wykonawca lub główny wykonawca może być zmuszony do zapłaty podwójnych kar za to samo uchybienie w wykonaniu umowy.
Wyrok Sądu Najwyższego wyroku z dnia 18 stycznia 2019 r.
Sprawa dotyczyła roszczeń powodów, przeciwko pozwanemu o zapłatę kwoty obejmującej połączone kary umowne za odstąpienie oraz opóźnienie. Odszkodowanie miało pokryć szkodę związaną z koniecznością przywrócenia do stanu pierwotnego budynku, który pozwany budował na podstawie umowy o roboty budowlane. Sąd I instancji oddalił powództwo, stwierdzono, że umowa o roboty budowlane została zawarta między stronami, a pozwany miał obowiązek wybudowania domu jednorodzinnego zgodnie z dokumentacją i obowiązującymi normami. Strony umowy ustaliły wynagrodzenie oraz system kar umownych za opóźnienie w wykonaniu oraz za odstąpienie od umowy.
Pozwany opóźnił się w wykonaniu prac, a jakość wykonanych robót była zła, co doprowadziło do konieczności skucia stropu, co było powodem szkody. Powodowie odstąpili od umowy i dochodzili odszkodowania oraz kar umownych. Sąd II instancji zmienił wyrok, oddalając powództwo. Uznano, że roszczenia powodów o zapłatę kar umownych i odszkodowania za szkodę były niezasadne. Zasądzenie kary umownej za odstąpienie od umowy nie mogło być łączone z karą umowną za nienależyte wykonanie zobowiązania.
Sąd Najwyższy zważył, że kara umowna za odstąpienie od umowy miała kompensować szkodę związaną z niewykonaniem zobowiązania, a kara umowna za nienależyte wykonanie odnosi się do świadczeń spełnionych na podstawie umowy. Podkreślono, że w przypadku częściowego wykonania umowy, nie można kumulować kar umownych za niewykonanie i nienależyte wykonanie zobowiązania. Strony umowy mogą różnicować wysokość kar umownych w zależności od okoliczności, które były przyczyną złożenia oświadczenia o odstąpieniu od umowy.
Sąd Najwyższy wskazał również na konieczność dokładniejszego ustalenia przez Sąd Okręgowy przyczyn i skutków świadczenia spełnionego przez spółkę T. na rzecz pozwanego oraz na możliwość zastosowania przepisów o nienależnym świadczeniu. Ostatecznie Sąd Najwyższy orzekł o uchyleniu wyroku.
Sąd Najwyższy przyjął dopuszczalność łączenia tych kar, gdy odstąpienie od umowy dotyczy jedynie jej niewykonanej części, a kara za opóźnienie jest stosowana wyłącznie do części umowy, która została wykonana i nie jest objęta odstąpieniem. Innymi słowy, oznacza to, że jeśli odstąpienie następuje tylko w części, to można łączyć obie kary.
Odstąpienie częściowe
Częściowe odstąpienie od umowy dotyczy sytuacji, gdzie odstępuje się od umowy tylko w części dotyczącej przyszłych zobowiązań, nie wpływając na już wykonaną część umowy. W takim przypadku, wcześniej wykonane zobowiązania pozostają ważne i wiążące.
Szczególnie dotyczy to sytuacji, w których świadczenia są podzielne, lub gdy strony umowy zastrzegły możliwość częściowego odstąpienia od umowy z przewidzianymi konsekwencjami na przyszłość, nie eliminując możliwości oceny wcześniej wykonanych świadczeń.
To oznacza, że wszystkie świadczenia wykonane przez strony przed skutecznym złożeniem oświadczenia o odstąpieniu, były wykonywane na mocy umowy i podlegają ocenie zgodnie z jej warunkami. Odstąpienie od umowy dotyczy zatem tylko niezrealizowanych świadczeń. W związku z tym, wykonana część umowy musi być traktowana jako częściowe jej wykonanie, co pozwala na ocenę, czy zobowiązania zostały należycie spełnione, w tym czy należy się kara umowna za opóźnienie.
W przypadku częściowego odstąpienia od umowy, jest możliwe domaganie się kary umownej za opóźnienie w wykonaniu części umowy oraz kary za odstąpienie od niezrealizowanej części umowy.
Warunki prawne sporządzenia umowy
Podczas negocjacji warunków umowy, kluczowe jest staranne określenie klauzul dotyczących kar umownych. Strony powinny jasno określić warunki, w jakich kary te będą miały zastosowanie, a także czy i w jakich okolicznościach możliwa jest ich kumulacja oraz wyraźne zastrzeżenia kar umownych na wypadek odstąpienia od umowy. Na przykład, w przypadku umowy obejmującej etapowe realizowanie poszczególnych zadań lub dostaw, ważne jest, aby jasno zdefiniować, jak będą traktowane opóźnienia w realizacji poszczególnych etapów oraz w jaki sposób będą one wpływać na całościowe zobowiązania umowne i ewentualne kary za odstąpienie od umowy. Jest to istotne zarówno dla ochrony praw każdej ze stron, jak i dla zapewnienia klarowności i przewidywalności konsekwencji niewykonania lub nienależytego wykonania umowy. Staranne określenie tych warunków może znacząco zmniejszyć ryzyko późniejszych sporów i ułatwić ewentualne dochodzenie roszczeń.