Zachowek jest jednym z tych tematów, który wywołuje największe poruszenie i emocje w zakresie prawa spadkowego. Nierzadko powoduje również powstanie sporów rodzinnych, które przenoszą się na wieloletnie sprawy sądowe.
Przypomnijmy zatem krótko, że zgodnie z art. 991 § 1 Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).
Przyjmijmy zatem na potrzeby artykułu, że wszystkie warunki niezbędne do uzyskania zachowku zostały spełnione i doszło do procesu sądowego. Wszystko zmierza do tego, że sąd zasądzi od pozwanego kwotę żądaną tytułem zachowku przez powoda. Czy osoba pozwana o zapłatę zachowku może się jeszcze jakoś bronić w procesie sądowym?
Z pomocą może przyjść art. 5 Kodeksu cywilnego, w którym jest mowa o tzw. zasadach współżycia społecznego. Zgodnie z treścią tego przepisu nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony. Najprościej rzecz ujmując zasady współżycia społecznego to zbiór zasad, reguł i ocen moralnych, które mogą posłużyć do oceny pewnego zachowania. Zasady współżycia społecznego nie są szczegółowo określone, nie został stworzony ich katalog – odwołać się zatem należy do przyjętych społecznie norm moralnych.
Jakie ma to znaczenie w razie postępowania o zapłatę zachowku?
W orzecznictwie Sądu Najwyższego (które można uznać za ugruntowane) przyjmuje się, że po rozważeniu sytuacji majątkowej i osobistej zobowiązanego do zapłaty zachowku i uprawnionego do zachowku, sąd może dojść do przekonania, że w konkretnych okolicznościach danej sprawy żądanie zapłaty pełnej należności z tytułu zachowku pozostawałoby w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego i wobec tego na podstawie art. 5 KC może obniżyć wysokość kwoty zasądzanej z tytułu zachowku (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 1981 r., sygn. akt III CZP 18/81).
Co więcej, w niektórych sytuacjach Sąd Najwyższy przyjął nawet możliwość całkowitego oddalenia roszczenia o zachowek w oparciu o zasady współżycia społecznego (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 lipca 2012 r., sygn. akt I CSK 75/12).
Pamiętajmy jednak, że wszystko zawsze zależy od okoliczności konkretnej sprawy. Art. 5 Kodeksu cywilnego pozostawia sądowi bardzo dużą swobodę i uznaniowość (sąd może, ale nie musi skorzystać z przewidzianych tam norm prawnych).
Na koniec należy się jeszcze zastanowić, gdzie powinno dojść do naruszenia zasad współżycia społecznego
– czy na linii uprawniony do zachowku <-> spadkobierca
– czy na linii uprawniony do zachowku <-> spadkodawca
W orzecznictwie Sądu Najwyższego dopuszcza się obie możliwości. W jednym z orzeczeń Sąd Najwyższy stwierdził, że nie jest wyłączone obniżenie sumy należnej z tytułu zachowku w oparciu o art. 5 KC z uwagi na sprzeczne z zasadami współżycia społecznego zachowanie uprawnionego do zachowku w stosunku do spadkodawcy (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 czerwca 2016 r., sygn. akt V CSK 625/15). Stanowisko takie zostało potwierdzone również w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2018 r. (sygn. akt IV CNP 10/17), w którym uznano, że niezależnie od możliwości pozbawienia spadkobiercy prawa do zachowku w sytuacjach określonych w art. 928 i 1008 KC, nie jest wyłączone obniżenie albo pozbawienie prawa do zachowku na podstawie art. 5 KC z powodu sprzecznego z zasadami współżycia społecznego zachowania uprawnionego w stosunku do spadkodawcy. Podsumowując pamiętajmy o tym, że zasady współżycia społecznego mogą odegrać niemałą rolę w procesie o zapłatę zachowku, jednakże zawsze należy brak pod uwagę konkretny stan faktyczny, albowiem to on będzie stanowił podstawę oceny sądu.