O nazwisku, które każdy z małżonków będzie nosił po zawarciu małżeństwa, decyduje jego oświadczenie złożone przed kierownikiem Urzędu Stanu Cywilnego. Oświadczenie to może być złożone przed sporządzeniem przez kierownika USC zaświadczenia stwierdzającego brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa albo bezpośrednio po zawarciu małżeństwa. Jak wygląda natomiast sytuacja nazwiska małżonków już po rozwodzie?
Wraz z zawarciem związku małżeńskiego małżonkowie mają możliwość pozostania przy swoich nazwiskach, przyjęciu nazwiska drugiego małżonka lub też dołączeniu nazwiska małżonka do swojego dotychczasowego nazwiska. Jeśli małżonkowie zawierając związek małżeński pozostali przy swoich nazwiskach orzeczenie rozwodu nic w tym zakresie nie zmienia. Natomiast gdy któryś z małżonków przyjął nazwisko drugiego małżonka, sytuacja wygląda zupełnie inaczej. Należy pamiętać, że prawo do zmiany nazwiska przysługuje nie tylko żonie, ale również mężowi, jeżeli poprzez zawarcie małżeństwa zmienił on nazwisko.
Kodeks rodzinny i opiekuńczy w art. 59 wprost stanowi, iż w ciągu trzech miesięcy od chwili uprawomocnienia się orzeczenia rozwodu małżonek rozwiedziony, który wskutek zawarcia małżeństwa zmienił swoje dotychczasowe nazwisko, może przez oświadczenie złożone przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego powrócić do nazwiska, które nosił przed zawarciem małżeństwa.
Oświadczenie małżonka rozwiedzionego o powrocie do nazwiska, które nosił przed zawarciem małżeństwa, można złożyć przed wybranym kierownikiem Urzędu Stanu Cywilnego albo konsulem (art. 18 Prawo o aktach stanu cywilnego). Przyjęcie oświadczenia dokumentuje się w formie protokołu, który podpisują rozwiedziony małżonek oraz kierownik USC albo konsul (art. 90 ust. 1 PrASC). Kierownik USC albo konsul, który przyjął oświadczenie o powrocie do nazwiska noszonego przed zawarciem małżeństwa, przesyła protokół kierownikowi USC właściwemu do sporządzenia aktu małżeństwa w celu dołączenia do aktu małżeństwa wzmianki dodatkowej o nazwisku rozwiedzionego małżonka (Komentarz do art. 59 KRO, H. Haak 2020, wyd. 1, Legalis).
Z upływem 3 miesięcy od chwili uprawomocnienia się orzeczenia rozwodu uprawnienie, o którym mowa w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, wygasa. Do terminu zawitego przewidzianego w art. 59 KRO nie mają odpowiedniego zastosowania w drodze analogii przepisy o przerwaniu lub zawieszeniu biegu przedawnienia. Nie może on zostać ani skrócony, ani przedłużony [por. J. Winiarz, w: K. Pietrzykowski (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy, s. 581–582].
Może zdarzyć się sytuacja, kiedy małżonek nie życzy sobie, aby jego małżonka po rozwodzie nadal nosiła ich wspólne nazwisko. Nie ma jednak żadnej prawnej możliwości sprzeciwienia się chęci pozostania przez żonę przy wspólnym nazwisku małżonków. Złożenie oświadcza o powrocie do dotychczasowego nazwiska zależy wyłącznie od woli osoby uprawnionej. Były współmałżonek ani żaden inny podmiot lub organ (np. kierownik urzędu stanu cywilnego, konsul) nie może skutecznie sprzeciwić się skorzystaniu z tego uprawnienia przez rozwiedzionego małżonka ani zobligować go do wykonania tego uprawnienia (Komentarz do art. 59 KRO, red. Osajda 2020, wyd. 8/J. Pawliczak, Legalis). Zmiany nazwiska nie może również dokonać sąd w wyroku rozwodowym (por. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 września 1974 r., III CRN 188/74). Zasadę zachowania przez rozwiedzionego małżonka nazwiska, którego brzmienie zostało ukształtowane w konsekwencji zawarcia małżeństwa, w doktrynie ocenia się pozytywnie. Zauważa się bowiem, iż małżonek może chcieć pozostać przy zmienionym nazwisku z tego powodu, że jest pod nim rozpoznawany np. w pracy zawodowej lub naukowej. Pozostanie przy tym nazwisku może być również uzasadnione, jeżeli takie nazwisko noszą wspólne dzieci stron (zob. K. Konieczny, Nazwisko, s. 70; J. Litwin, Nabycie i zmiana nazwiska, s. 33–34)
