Prawo spadkowe jest jedną z tych gałęzi prawa, gdzie istotną rolą odgrywają więzi uczuciowe łączące potencjalnych spadkobierców ze spadkodawcą oraz tzw. czynnik moralno-etyczny.
Aby nie dopuścić do dziedziczenia osób dopuszczających się moralnie czy etycznie nagannych czynów, w kodeksie cywilnym uregulowano instytucję niegodności dziedziczenia. Kodeks cywilny zawiera przesłanki, na podstawie których można uznać spadkobiercę za niegodnego dziedziczenia, co powoduje wyłączenie go od dziedziczenia tak, jakby nie dożył otwarcia spadku. Jest to swego rodzaju kara dla spadkobiercy za niemoralne lub nieetyczne postępowanie.
Co do zasady, wszyscy spadkobiercy są godni dziedziczenia, dopóki nie istnieje prawomocny wyrok sądu stwierdzający niegodność dziedziczenia. Niegodność dziedziczenia można stwierdzić tylko i wyłącznie na podstawie określonych w Kodeksie cywilnym przesłanek. Niegodność dziedziczenia stwierdza sąd, a nie pozostali spadkobiercy czy osoby trzecie.
Przepisy te mają odzwierciedlać powszechnie akceptowane w społeczeństwie zasady etyczne i przyjęte zwyczaje, zgodnie z którymi za niesłuszne i niewłaściwe uważa się dziedziczenie osoby, która dopuściła się względem spadkodawcy czynów niegodziwych, nacechowanych wysokim stopniem zawinienia i naganności. Powszechnie brak jest bowiem zgody na to, aby majątek spadkodawcy, będący niejednokrotnie dorobkiem jego całego życia, przeszedł po jego śmierci na osobę, która popełniła ciężkie umyślne przestępstwo przeciwko spadkodawcy, czy też świadomie, celowo dążyła do unicestwienia woli spadkodawcy co do następstwa prawnego po nim (tak też w wyroku Sądu Okręgowego w Białymstoku z dnia 6 grudnia 2013 r., sygn. akt: I C 934/13).
Spadkobierca może być uznany za niegodnego dziedziczenia tylko w trzech, niżej wymienionych przypadkach:
- Spadkobierca umyślnie dopuścił się ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy.
Nie istnieją określone kryteria, które muszą zostać spełnione aby dane przestępstwo zostało uznane za ciężkie. Ostateczna ocena ciężaru przestępstwa oraz kwalifikacji go jako przesłanki uznania niegodności dziedziczenia należy do sądu. W grę każdy rodzaj dobra, a więc obok dóbr osobistych (życia, zdrowia, wolności, czci), także dobra majątkowe, a w tym w szczególności mienie spadkodawcy. Do uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia nie jest konieczne go za to przestępstwo w postępowaniu karnym. Przestępstwo nie musi się powieść, gdyż wystarczające jest jego usiłowanie.
- Spadkobierca podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenie lub odwołania testamentu lub przeszkodził spadkodawcy w dokonaniu którejś z tych czynności.
Każdy rodzaj zachowania, które stanowi podstęp lub groźbę jest podstawą do uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia pod warunkiem, że doprowadziło do odwołania przez spadkodawcę testamentu bądź przeszkodziło mu w sporządzeniu go. Posłużenie się przez spadkobiercę podstępem oznacza, że celowo wprowadził on spadkodawcę w błąd zmierzając do wywołania u niego nieprawdziwego obrazu rzeczywistości, który wpłynął na decyzję spadkodawcy co do sporządzenia testamentu, jego odwołania albo mu w tym przeszkodził. Natomiast groźba to wywołanie przez spadkobiercę u spadkodawcy przymusu psychicznego, który uniemożliwia swobodne podjęcie decyzji.
- Spadkobierca umyślnie ukrył, zniszczył, podrobił lub przerobił testament lub świadomie skorzystał z testamentu podrobionego lub przerobionego przez inną osobę.
Umyślne działanie spadkobiercy może polegać na ukryciu, zniszczeniu, podrobieniu, przerobieniu testamentu lub świadomym skorzystaniu z testamentu podrobionego lub przerobionego przez inną osobę. Zniszczenie lub ukrycie testamentu powoduje, że może zmienić się porządek dziedziczenia. Podrobienie testamentu przez spadkobiercę polega na sporządzeniu przez niego tego dokumentu przy jednoczesnym stworzeniu pozorów, że dokument ten jest testamentem spadkodawcy. Skorzystanie może polegać na próbie uzyskania lub uzyskaniu korzyści ze spadku, pomimo wiedzy spadkodawcy co do tego, że testament został podrobiony lub przerobiony przez kogoś innego.
WAŻNE:
Żadne działania spadkodawcy inne, niż wymienione w ustawie, nawet jeżeli byłyby oceniane jako naganne, nie mogą stanowić podstawy orzeczenia niegodności, ale na podstawie zasad współżycia społecznego mogą zmierzać do obniżenia należnego zachowku (o czym wspominaliśmy w poprzednim artykule).
Kto może wystąpić z powództwem o uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia?
Może wystąpić każdy, kto ma w tym interes prawny w ciągu roku od dnia, w którym dowiedział się o istnieniu przyczyny niegodności. Z przedmiotowym powództwem nie można jednak wystąpić później, niż po upływie trzech lat od otwarcia spadku.
Jakie są konsekwencje uznania spadkobiercy za niegodnego?
Spadkobiercę, który został uznany za niegodnego dziedziczenia, traktuje się tak, jakby nie dożył otwarcia spadku, czyli nie istniał w chwili śmierci spadkodawcy. Spadkobierca uznany za niegodnego jest wykluczony od dziedziczenia zarówno testamentowego, jak i ustawowego. Nie ma również prawa do zachowku.
Kiedy nie można żądać uznania spadkobiercy za niegodnego?
Spadkodawca może przebaczyć niegodnemu spadkobiercy. Spadkodawca może przebaczyć każdy czyn skierowany przeciwko niemu i może wyrazić to w dowolny sposób (np. przez przywrócenie rodzinnych relacji). Przebaczenie nie może być odwołane.
