Artykuł 24 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego przewiduje, że małżonkowie wspólnie rozstrzygają o sprawach rodziny, które mają charakter istotny. Powyższy przepis daje każdemu z małżonków nie tylko prawo współdecydowania w tych sprawach, lecz także nakłada obowiązek uczestniczenia w samym procesie decyzyjnym. W braku porozumienia pomiędzy małżonkami, każdy z nich może zwrócić się do sądu o rozstrzygnięcie istotnej sprawy rodziny. O jakie przypadki zatem chodzi?
Art. 24 KRO odnosi się do procesu decyzyjnego w rodzinie założonej przez małżonków. Zgodnie z tym przepisem, małżonkowie rozstrzygają wspólnie o sprawach rodziny, które mają charakter „istotny”. W pozostałych sprawach – w szczególności dotyczących podejmowania decyzji w bieżących sprawach życia codziennego – każdy z małżonków może podejmować decyzje samodzielnie (Komentarz do art. 24 KRO red. Osajda 2020, wyd. 8/J. Pawliczak, Leglias).
W KRO brak jest definicji pojęcia „istotnej sprawy rodziny”, a nawet przepisu, który zawierałby jakąkolwiek wskazówkę interpretacyjną. Tym samym sąd obowiązany jest, w każdym przypadku zwrócenia się do niego przez któregokolwiek z małżonków o rozstrzygnięcie, dokonywać oceny istotności sprawy z uwzględnieniem całokształtu okoliczności (Komentarz do art. 24 KRO red. Osajda 2020, wyd. 8/J. Pawliczak, Leglias). W doktrynie spotkać można dwa stanowiska w powyższej kwestii. Zgodnie z pierwszym, za niewłaściwe uznano próby obiektywizowania sposobów ustalania „spraw istotnych” poprzez odnoszenie ich do obiektywnej miary „przeciętnej rodziny” w oderwaniu od konkretnej sytuacji faktycznej (W. Borysiak, [w:] KRO. Komentarz, 2014, s. 233–234). W drugi zaś ujęciu zaproponowano, aby o tym, czy dana sprawa jest istotna decydowało jej znaczenie i wpływ na sytuacje rodziny oceniane według obiektywnego kryterium przeciętnej rodziny (zob. M. Sychowicz, [w:] KRO. Komentarz, 2006, s. 118).
Do istotnych spraw rodziny należą np. sprawa miejsca zamieszkania rodziny lub jednego z małżonków, sposób korzystania ze wspólnego mieszkania, sprawa korzystania z przedmiotów objętych wspólnością majątkową i przedmiotów osobistych; sprawy dotyczące dzieci należących do rodziny, np. wybór imienia dziecka, miejsca jego pobytu czy kierunku kształcenia lub zawodu [por. K. Piasecki (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy, 2006, s. 112–113].
Sprawy z art. 24 rozpoznaje sąd rejonowy miejsca zamieszkania wnioskodawcy w postępowaniu nieprocesowym. Przeprowadzenie rozprawy nie jest obowiązkowe. Sąd obowiązany jest jednak umożliwić złożenie wyjaśnień temu z małżonków, który nie jest wnioskodawcą (art. 565 § 1 KPC). Powinno to w miarę możliwości nastąpić nie w oświadczeniu złożonym na piśmie, lecz na posiedzeniu sądowym. Jednoczesna bowiem obecność małżonków stwarza możliwość osiągnięcia przez nich porozumienia (Komentarz do art. 24 KRO red. Pietrzykowski 2020, wyd. 6/J. Gajda, Legalis).
Orzeczenie sądowe wydane na podstawie art. 24 KRO stanowi swoistą namiastkę porozumienia małżonków, przy czym funkcja sądu ma raczej charakter mediacyjny niż rozstrzygający (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 26.8.1955 r., I CO 28/55, OSN 1956, Nr 1, poz. 6). Wiąże ono małżonków dopóki nie zostanie przez nich zmienione w wyniku wzajemnego porozumienia rozwiązującego daną istotną sprawę rodziny inaczej aniżeli rozstrzygnął ją sąd (zob. M. Sychowicz, [w:] Komentarz KRO, 2011, s. 154). Wydane przez sąd postanowienie nie podlega wykonaniu w trybie egzekucji i nie wiąże ono bezwzględnie małżonków, mogą więc oni za porozumieniem odstąpić od rozstrzygnięcia sądu (rolę sądu w tego typu sprawach określa się jako „mediacyjną”). Porozumienie małżonków skutkuje bowiem utratą doniosłości prawnej wydanego przez sąd rozstrzygnięcia (Komentarz do art. 24 KRO red. Pietrzykowski 2020, wyd. 6/J. Gajda, Legalis).
