Prawa i obowiązki małżonków reguluje Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Zgodnie z nim, małżonek dokonujący określonej czynności prawnej wskazanej przez ustawodawcę w katalogu ustawowym, musi uzyskać na jej skuteczne dokonanie zgody drugiego małżonka. Jakie będą to zatem czynności?

Art. 37 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego [dalej: k.r.o.] zawiera wyczerpujące wskazanie czynności prawnych, które wymagają obligatoryjnej zgody małżonka. Wcześniejsze określenie czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnym małżonków było nieostre i budziło liczne wątpliwości co do stosowania przepisów w praktyce.

W aktualnym brzmieniu Kodeks rodzinny i opiekuńczy wymaga zgody drugiego małżonka do podjęcia przez współmałżonka czynności prawnej w razie:

1. czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia nieruchomości lub użytkowania wieczystego, jak również prowadzącej do oddania nieruchomości do używania lub pobierania z niej pożytków;
2. czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia prawa rzeczowego, którego przedmiotem jest budynek lub lokal;
3. czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia i wydzierżawienia gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa;
4. darowizny z majątku wspólnego, z wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych.

Ważność umowy przekraczającej zakres zwykłego zarządu, zawartej przez jednego z małżonków bez zgody drugiego z nich, zależy od potwierdzenia jej przez drugiego z małżonków. Brak zgody drugiego z małżonków nie powoduje ani nieważności bezwzględnej, ani nieważności względnej umowy, powoduje natomiast powstanie stanu tzw. bezskuteczności zawieszonej do chwili potwierdzenia albo odmowy potwierdzenia. Wskutek potwierdzenia ustaje stan zawieszenia i umowę uważa się za ważną od chwili zawarcia, natomiast odmowa potwierdzenia lub ustanie możliwości potwierdzenia sprawia, że umowa jest od początku bezwzględnie nieważna (zob. S. Grzybowski, [w:] System PrCyw, t. I, s. 344–345).

Artykuł 37 k.r.o. nie określa jakiegokolwiek terminu do potwierdzenia umowy. Doktryna wskazuje, iż możliwe jest jej potwierdzenie nawet po znacznym upływie czasu od chwili zawarcia, uprawnienie to istnieje przez cały czas trwania wspólności ustawowej (Komentarz do art. 37 KRO, red. Pietrzykowski 2020, wyd. 6/K. Pietrzykowski, Legalis). Zgoda powinna być złożona w formie, jakiej prawo wymaga dla ważności potwierdzanej czynności prawnej.

Nasuwa się zatem praktyczne pytanie: jakie będą skutki, gdy małżonek zaciągnie zobowiązanie bez zgody drugiego małżonka? Odpowiedź znajdziemy w art. 41 § 2 k.r.o. z którego wynika, że wierzyciel może żądać zaspokojenia tylko z majątku osobistego dłużnika, z wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej, jak również z korzyści uzyskanych z jego praw, o których mowa w art. 33 pkt 9, a jeżeli wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, także z przedmiotów majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa. Z kolei gdy dłużnik zaciągnął zobowiązanie za zgodą drugiego małżonka, wierzyciel może żądać zaspokojenia także z majątku wspólnego małżonków.

Okoliczność, czy wierzytelność powstała z czynności prawnej dokonanej za zgodą małżonka dłużnika bądź też powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, musi być wykazana przez wierzyciela dokumentem urzędowym (art. 244 KPC) lub prywatnym (art. 245 KPC). Małżonek kontrahent może także samodzielnie przerwać stan niepewności związany z oczekiwaniem na zgodę drugiego małżonka, występując do sądu z wnioskiem o wyrażenie zgody przez sąd na dokonanie konkretnej czynności prawnej. Sąd udzieli takiego zastępczego zezwolenia, gdy uzna, że wymaga tego dobro rodziny (art. 39 i 40 k.r.o.). Zgoda sądu ma takie skutki jak zgoda małżonka i otwiera wierzycielowi drogę do poszukiwania zaspokojenia z majątku wspólnego małżonków.