W Polsce co do zasady obowiązuje zasada swobody testowania, co oznacza, iż spadkodawca może zadecydować, co stanie się z jego majątkiem po śmierci. Zasada ta doznaje jednakże pewnych ograniczeń, a jedną z nich jest instytucja zachowku (często błędnie określanego jako zachówek).
Co to jest zachowek?
Stosownie do treści art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału. Natomiast § 2 tego przepisu stanowi, iż jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Przenosząc te przepisy na grunt praktyczny wyobraźmy sobie zatem następującą sytuację.
Spadkodawca miał dwóch synów, Piotra i Pawła. W testamencie do całości spadku powołał Piotra. Przeprowadzono stosowne postępowanie spadkowe, w którym potwierdzono wolę spadkodawcy. Gdyby zmarły nie sporządził testamentu lub akt jego ostatniej woli zostałby podważony, doszłoby do dziedziczenia ustawowego, a synowie nabyliby spadek w wysokości po ½ udziału każdy z nich. Biorąc pod uwagę wyżej przytoczone przepisy, Pawłowi przysługuje zachowek w wysokości odpowiadającej ¼ udziału w masie spadkowej. Jest to rzecz jasna najprostszy przykład obliczania wysokości należnego zachowku, bez odnoszenia się do ewentualnych kwestii związanych z darowiznami i zapisami, albowiem przy obliczaniu zachowku dolicza się do spadku dokonane przez zmarłego darowizny, poza drobnymi darowiznami zwyczajowo przyjętymi oraz dokonanymi przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowiznami na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Warto o tym pamiętać, albowiem darowizny są obecnie stosunkowo popularną formą dysponowania swoim majątkiem, przy czym zawsze należy mieć na uwadze, jakie są potencjalne konsekwencje takich jednostronnych czynności prawnych.
Warto mieć na uwadze, iż roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu. Ponadto roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku.
Na marginesie wspomnieć należy, iż o zachowku paradoksalnie może być mowa także przy dziedziczeniu ustawowym. Kiedy może dojść do takiej sytuacji? Jeżeli zmarły przed śmiercią dokonywał darowizn, które można zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego zaliczyć na poczet zachowku, to wtedy możemy mówić o zachowku przy dziedziczeniu ustawowym, albowiem spadkodawca rozdysponował całym lub większością swojego majątku za swojego życia.
Co zrobić, aby uniknąć zachowku?
Czy zatem spadkodawca ma jakieś możliwości, aby uprawnieni do zachowku nie mogli go otrzymać? Otóż spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (tj. wydziedziczyć), jeżeli osoby te:
– wbrew woli spadkodawcy postępują uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego
– dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci
– uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych
Należy pamiętać, iż katalog ten jest zamknięty, a przyczyna wypowiedzenia powinna wynikać z treści testamentu.
Oczywiście wszystkie wyżej wskazane zagadnienia stanowią tylko „wierzchołek góry lodowej”, albowiem tematyka zachowku jest bardzo często trudna i skomplikowana.