Prawnokarna instytucja wywiadu środowiskowego ma na celu przede wszystkim zebranie informacji o oskarżonym, a mianowicie ustalenie jego sytuacji osobistej, rodzinnej, zawodowej, a nadto informacji o jego stanie majątkowym i źródłach dochodu.
Opracowany przez kuratora sądowego lub inny podmiot uprawniony na podstawie odrębnych przepisów wywiad może stanowić przydatne narzędzie dla organów prowadzących postępowanie karne. Należy bowiem mieć na uwadze, iż jak stanowi Kodeks karny sąd przy wymiarze kary bierze pod uwagę w szczególności właściwości i warunki osobiste sprawcy, sposób życia przed popełnieniem przestępstwa i zachowanie się po jego popełnieniu.
Dane zebrane o osobie oskarżonego m.in. w postaci cech osobowości sprawcy, jego sposobu funkcjonowania w kontaktach międzyludzkich, warunków materialnych, mieszkalnych, socjalnych, rodzinnych, zdrowotnych, czy uprzedniej niekaralności sprawcy, mogą zatem okazać się niezwykle przydatnym dowodem w ramach danego postępowania karnego.
Kiedy przeprowadza się wywiad środowiskowy w postępowaniu karnym?
Jak wynika z art. 214 § 1 Kodeksu postępowania karnego podmiotem uprawnionym do zarządzenia wywiadu środowiskowego jest sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator. Uprawnienie do skorzystania z dowodu z wywiadu środowiskowego w postępowaniu przygotowawczym zachodzi z chwilą pojawienia się w sprawie podejrzanego.
Kodeks postępowania karnego przewiduje, iż wywiad środowiskowy jest przeprowadzany w razie potrzeby, a w szczególności gdy niezbędne jest ustalenie danych co do właściwości i warunków osobistych oraz dotychczasowego sposobu życia oskarżonego. Skorzystanie z instytucji wywiadu środowiskowego aktualizuje się zatem w sytuacji, gdy zebranie danych o oskarżonym jest niezbędne dla wyrokowania w sprawie.
Niekiedy natomiast przeprowadzenie wywiadu środowiskowego jest konieczne. Obowiązek ten obejmuje sprawy o zbrodnie, jak również w stosunku do oskarżonego, który w chwili czynu nie ukończył 18 lat oraz w stosunku do oskarżonego, który w chwili czynu nie ukończył 21 roku życia, jeżeli zarzucono mu popełnienie umyślnego występku przeciwko życiu.
Odstąpić od przeprowadzania wywiadu środowiskowego można w stosunku do oskarżonego, gdy nie ma on stałego zamieszkania w kraju.
Podmioty uprawnione do przeprowadzenia wywiadu środowiskowego
Wywiad środowiskowy przeprowadza wyspecjalizowany organ, którym co do zasady jest kurator sądowy lub inny podmiot uprawniony na podstawie odrębnych przepisów. Takim szczególnym podmiotem w sprawach wobec nieletniego odpowiadającego w postępowaniu karnym może być zgodnie z art. 62 ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich opiniodawczy zespół sądowych specjalistów.
W szczególnie uzasadnionych wypadkach sąd lub prokurator może zlecić przeprowadzenie wywiadu Policji, która ma również obowiązek udzielenia osobie przeprowadzającej wywiad pomocy przy dokonywanych czynnościach.
Przeprowadzający wywiad środowiskowy jest obowiązany zachować w tajemnicy wszystkie okoliczności, o których dowiedział się w związku z przeprowadzeniem tego wywiadu.
Co powinien zawierać wynik wywiadu środowiskowego?
Przepis art. 214 § 4 Kodeksu postępowania karnego określa, co powinien zawierać wynik wywiadu środowiskowego, a mianowicie:
1) imię i nazwisko osoby przeprowadzającej wywiad;
2) imię i nazwisko oskarżonego;
3) zwięzły opis dotychczasowego życia oskarżonego oraz dokładne informacje o środowisku oskarżonego, w tym rodzinnym, szkolnym lub zawodowym, a nadto informacje o jego stanie majątkowym i źródłach dochodów;
4) informacje dotyczące stanu zdrowia oskarżonego, a także o nadużywaniu przez niego alkoholu, środków odurzających, środków zastępczych lub substancji psychotropowych;
5) własne spostrzeżenia i konkluzje osoby przeprowadzającej wywiad, zwłaszcza dotyczące właściwości i warunków osobistych oraz dotychczasowego sposobu życia oskarżonego.
Zasady przeprowadzania wywiadu środowiskowego
Minister Sprawiedliwości, w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw wewnętrznych, określił, w drodze Rozporządzenia z dnia 11 czerwca 2003 r., regulamin czynności w zakresie przeprowadzania wywiadu środowiskowego oraz wzór kwestionariusza tego wywiadu.
Zgodnie z przywołanym aktem prawnym wywiad przeprowadza się w miejscu zamieszkania i pobytu oskarżonego oraz w miejscu jego pracy lub nauki. Podmiot, któremu zlecono przeprowadzenie wywiadu zbiera niezbędne informacje od rodziny oskarżonego i sąsiadów, przełożonych oskarżonego w miejscu jego pracy, nauczycieli lub wychowawców w szkole oraz od innych osób lub instytucji, które mogą posiadać niezbędną wiedzę o oskarżonym. Co istotne, dane o osobach, które dostarczyły informacji w ramach wywiadu środowiskowego, osoba przeprowadzająca wywiad ujawnia jedynie na żądanie sądu, a w postępowaniu przygotowawczym – prokuratora. Osoby, które dostarczyły informacji w ramach wywiadu środowiskowego, mogą być w razie potrzeby przesłuchane w charakterze świadków.
Wywiad przeprowadza się w ściśle określonych godzinach tj. od 6:00 do 22:00.
Po przeprowadzeniu wywiadu kurator sądowy lub inny uprawniony do tego organ wypełnia kwestionariusz wywiadu środowiskowego, który następnie niezwłocznie przesyła podmiotowi, który zarządził jego przeprowadzenie.
Jakie informacje powinny znaleźć się w wywiadzie środowiskowym?
Wywiad środowiskowy obejmuje w szczególności informacje dotyczące zachowania oskarżonego, jego warunków środowiskowych, sytuacji bytowej oskarżonego i jego rodziny, sposobu spędzania przez oskarżonego wolnego czasu, przebiegu i oceny pracy zawodowej lub nauki oskarżonego, kontaktów oskarżonego ze środowiskowymi grupami patologii społecznej, jak również stanu zdrowia oskarżonego z uwzględnieniem stanu zdrowia psychicznego, uzależnienia od alkoholu lub środków odurzających.
W tym miejscu należy przywołać wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 lutego 2020 r., sygn. akt III KK 32/19, w którym Sąd ten wskazał, że prawidłowe ustalenie co do stanu zdrowia psychicznego oskarżonego ma istotne znaczenie z punktu widzenia orzekania w przedmiocie jego odpowiedzialności karnej. Obowiązkiem sądu – na każdym etapie procesu – jest zatem troska o to, aby ustalenia poczynione w odniesieniu do tej kwestii, nie budziły wątpliwości, choć oczywiście podstawy dokonywania tych ustaleń muszą poddawać się krytycznej weryfikacji.
Znaczenie wywiadu środowiskowego w postępowaniu karnym
Wywiad środowiskowy stanowi dla sądu w sprawach karnych istotne źródło informacji o oskarżonym. Obowiązkiem sądu jest wyjaśnienie okoliczności umożliwiających poznanie osobowości oskarżonego oraz warunków życia, wśród których kształtowała się jego osobowość. Należyte wypełnienie przez sąd tego obowiązku ma tym donioślejsze znaczenie, że im większa jest waga popełnionego przestępstwa, tym surowszy przewidywany jest wymiar kary (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 marca 1971 r., III KR 7/71, Opublikowano: OSNKW 1971/7-8/108).