Sąd w sprawie opiekuńczej dotyczącej małoletniego ma obowiązek zapoznać się z jego stanowiskiem, jeżeli jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwala. W każdym takim przypadku sąd uwzględni jego zdanie i rozsądne życzenia, jeżeli jest to zgodne z szeroko pojętym dobrem dziecka. Jak zatem w praktyce wygląda wysłuchanie małoletniego dziecka przed wydaniem wyroku przez Sąd?
W trybie procesu podstawą wysłuchania małoletniego dziecka jest art. 2161 k.p.c., zaś w postępowaniu nieprocesowym art. 576 § 2 k.p.c. Wprowadzenie wyżej wskazanych przepisów było konsekwencją przyjęcia przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych a następnie ratyfikowania przez Polskę Konwencji o prawach dziecka. Artykuł 12 Konwencji stanowi, że państwa-strony mają zapewnić dziecku, które jest zdolne do kształtowania swych własnych poglądów, prawo do swobodnego ich wyrażania we wszystkich sprawach dotyczących dziecka, przyjmując je z należytą wagą, stosownie do wieku dziecka oraz jego dojrzałości.
W celu realizacji tego postulatu dziecko ma mieć zapewnioną możliwość wypowiadania się w postępowaniu sądowym dotyczącym dziecka bezpośrednio lub za pośrednictwem przedstawiciela bądź odpowiedniego organu (M. Cieśliński, Praktyka sądowa wysłuchiwania małoletnich w postępowaniach cywilnych w kontekście idei przyjaznego wysłuchiwania dziecka, Prawo w działaniu. Sprawy cywilne, 24/2015).
Zakres spraw, w których znajduje zastosowanie przepis art. 2161 k.p.c., został wyraźnie sprecyzowany w uzasadnieniu wskazanego projektu nowelizacji. Przyjęto w nim, że przepis ten ma dotyczyć „ustalania w procesie praw tylko niemajątkowych„. Jako przykład wskazano kształtowanie władzy rodzicielskiej w sprawach o rozwód, unieważnienie małżeństwa i separację, ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka, unieważnienie uznania dziecka i rozwiązanie przysposobienia (art. 453 k.p.c.).
W uzasadnieniu tym przeciwstawiono odpowiednią regulację w postępowaniu nieprocesowym przewidzianą w art. 576 § 2 k.p.c., gdzie wyraźnie szerzej ujęto zakres jego zastosowania, obejmując nim zarówno sprawy majątkowe, jak i niemajątkowe (Komentarz do art. 2161 k.p.c., T. IA red. Góra-Błaszczykowska 2020, wyd. 3/Cieślak, Legalis).
Na sądzie spoczywa obowiązek wysłuchania małoletniego, jeżeli są spełnione łącznie trzy warunki: pozwala na to rozwój umysłowy dziecka, jego stan zdrowia, jak również stopień jego dojrzałości. W literaturze przyjmuje się w związku z tą regulacją, że wysłuchanie to ma charakter względnie obligatoryjny, gdyż obligatoryjność jest mocno ograniczona kryteriami dopuszczalności przeprowadzenia tego dowodu (zob. W. Stojanowska, w: W. Stojanowska, M. Kosek, Nowelizacja prawa rodzinnego. Analiza. Wykładnia. Komentarz, Wyd. LexisNexis, Warszawa 2011). W szczególny sposób uregulowano także miejsce takiego wysłuchania w ten sposób, że ma się ono odbyć poza salą posiedzeń sądowych.
W kontekście przyjaznego miejsca wysłuchania dzieci warto wskazać, iż większość wysłuchań następuje w „specjalnych pomieszczeniach”, co jest zazwyczaj rozumiane przez sędziów jako niebieskie pokoje lub gabinety sędziego (wysłuchania w budynku sądu w sali rozpraw lub poza budynkiem sądu). Co istotne, przepisy kodeksu postępowania cywilnego nie regulują czy i ewentualnie jak utrwalać czynność wysłuchania dziecka (M. Cieśliński, Praktyka sądowa…, Prawo w działaniu. Sprawy cywilne, 24/2015).
Pokój przesłuchań powinien być izolowany od odgłosów dobiegających z zewnątrz w stopniu wystarczającym, by zapewnić należytą jakość zapisu dźwięku. Kolorystyka pokoju przesłuchań powinna być utrzymana w barwach jasnych i stonowanych. Pokój przesłuchań wyposaża się w meble dostosowane dla osób dorosłych oraz meble dostosowane dla dzieci, a podłogę wykłada się miękką wykładziną (Druk sejmowy VIII kadencji, Nr 3254, s. 24).