Wspólność ustawowa pomiędzy małżonkami powstaje automatycznie z chwilą zawarcia małżeństwa tj. z mocy ustawy na podstawie art. 31 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Obejmuje ona przedmioty majątkowe nabyte przez oboje małżonków lub jednego z nich w czasie trwania małżeństwa. W skład tego majątku wchodzą przede wszystkim pobrane wynagrodzenia za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków, dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków oraz środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków. Co istotne, w trakcie trwania wspólności ustawowej, żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego. Nie może również rozporządzać ani zobowiązać się do rozporządzania udziałem, który w razie ustania wspólności przypadnie mu w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku. Jednym ze skutków prawomocnego orzeczenia przez sąd separacji, rozwodu lub zawarcia przez samych małżonków umowy majątkowej małżeńskiej w przedmiocie rozdzielności majątkowej, jest ustanie pomiędzy nimi owej ustawowej wspólności majątkowej.
Niestety w praktyce małżonkowie rzadko są zgodni co do kwestii majątkowych w trakcie ich rozstania. Zazwyczaj na długo przed prawomocnym rozstrzygnięciem sądu w sprawie separacji lub rozwodu małżonkowie nie mieszkają już razem, prowadzą osobne życia i indywidualnie planują wydatki. Na tym etapie rozstania współdziałanie w zarządzie majątkiem wspólnym często bywa fikcyjne. Małżonkowie bowiem nie przekazują sobie wzajemnie informacji na temat aktualnego stanu majątku wspólnego, choćby w zakresie osiąganych przez każde z nich dochodów, które przecież nadal zasilają ich majątek wspólny, mimo iż żyją w rozłączeniu. Nie bez znaczenia jest też fakt, że aktualna pozostaje treść art. 44 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, zgodnie z którym małżonkowie ponoszą odpowiedzialność majątkiem wspólnym za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z małżonków. Oczywiście istnieje rozróżnienie zakresu tej odpowiedzialności w zależności od rodzaju zobowiązania i kwestii zgody drugiego małżonka. Niemniej jednak każde takie zobowiązanie zaciągnięte przez jednego z małżonków w trakcie trwania wspólności ustawowej może potencjalnie wpłynąć na stan majątku wspólnego.
Mając na uwadze powyższe i obawy związane ze stanem majątku wspólnego istotna jest regulacja wskazana w art. 52 § 1 i 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Mianowicie z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej. Co więcej, rozdzielność ta powstaje z dniem oznaczonym w wyroku, który ją ustanawia, a sąd może ustanowić ją z dniem wcześniejszym niż dzień wytoczenia powództwa – w szczególności jeżeli małżonkowie żyli w rozłączeniu. Zatem jakie ważne powody uzasadniają orzeczenie rozdzielności majątkowej z datą wsteczną? Pomocne w tym zakresie jest utrwalone orzecznictwo Sądu Najwyższego. I tak jednym z ważnych powodów do żądania zniesienia wspólności majątkowej jest separacja faktyczna małżonków uniemożliwiająca małżonkom współdziałanie w zarządzie ich majątkiem wspólnym. Praca zarobkowa jednego z małżonków poza granicami kraju nie podpada pod pojęcie „ważnego powodu” (wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 20 czerwca 2000 r., III CKN 287/00). Jak wynika z wyżej wskazanego orzeczenia, nie każda postać (przejaw) separacji faktycznej małżonków stanowi „ważny powód”, lecz istotna jest tylko taka, która zarazem uniemożliwia im lub znacznie utrudnia współdziałanie w zarządzie ich majątkiem wspólnym (tak w: wyroku Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 13 stycznia 2000 r., II CKN 1070/98). W praktyce każdy sprawa jest rozpatrywana przez sąd indywidualnie przez pryzmat okoliczności faktycznych i dowodów przytoczonych przez strony. Następnie wskazać należy, że wspólność ustawowa może zostać zniesiona z datą wcześniejszą, poczynając od chwili powstania ważnych powodów uzasadniających jej zniesienie (tak w: wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 26 lipca 2000 r., I CKN 293/00). Co ciekawe, zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 10 lutego 1979 roku (III CZP 77/78), dopuszczalne jest dochodzenie jednym pozwem orzeczenia rozwodu i zniesienia wspólności majątkowej z datą wsteczną. Oznacza to, że wyrok wydany w sprawie o rozwód może zawierać również określenie daty ustania wspólności ustawowej, jeżeli choćby jeden z małżonków żąda ustanowienia jej z datą wcześniejszą niż data uprawomocnienia wyroku rozwodowego. Jest to z pewnością rozwiązanie godne rozważenia, przez małżonka obawiającego się trwonienia majątku wspólnego przez współmałżonka w okresie poprzedzającym ustanie wspólności ustawowej.
