Pominięcie w testamencie to sytuacja, która budzi wiele kontrowersji i pytań, zarówno prawników, jak i osób bezpośrednio związanych z daną sprawą, a zwłaszcza dzieci spadkodawcy. Z jednej strony osobie bliskiej spisującej testament przysługuje pełne prawo do swobodnego wyboru w dysponowaniu swoim majątkiem oraz ustalania, kto po jej śmierci ma go odziedziczyć. Z drugiej strony, polskie prawo wprowadza instytucję zachowku, która ma na celu ochronę najbliższych członków rodziny przed całkowitym pozbawieniem ich korzyści z dziedziczenia. Zachowek w takim razie można nazwać pewnego rodzaju kompromisem między wolą testatora odnośnie jego spadku a zabezpieczeniem interesów najbliższych krewnych. W poniższym artykule przybliżymy temat podstaw prawnych zachowku, kto jest uprawniony, aby otrzymać zachowek oraz jakie wymogi formalne należy spełnić, aby go dochodzić.
Podstawy prawne zachowku
Zachowek jest instytucją uregulowaną w Kodeksie cywilnym, a konkretnie w art. 991. Prawo to stanowi, że osoba, która w momencie śmierci spadkodawcy byłaby powołana do dziedziczenia spadku z ustawy, tj. dzieci, rodzice, małżonkowie, wnuki, prawnuki, której zmarły nie przyznał udziału spadkowego w testamencie, ma prawo do części majątku zmarłego.
Wysokość zachowku wynosi połowę wartości udziału spadkowego, który przypadałby uprawnionemu w przypadku, gdyby zachodziło dziedziczenie ustawowe. W sytuacji, gdy uprawniony jest małoletni lub trwale niezdolny do pracy, wysokość zachowku wynosi dwie trzecie wartości tego udziału. Oznacza to, że pomimo woli osoby spisującej testament, uprawniony do zachowku ma prawo w części odziedziczyć majątek zmarłego.
Dochodzenie zachowku
Osoba uprawniona do zachowku może dochodzić swoich praw w drodze postępowania sądowego. Natomiast pierwszym krokiem zazwyczaj jest próba polubownego porozumienia się z osobami, które dziedziczą na podstawie testamentu. W sytuacji, gdy tego typu porozumienie nie jest możliwe, uprawniony może wystąpić do sądu z pozwem o zapłatę zachowku. W postępowaniu tym sąd ocenia, jaką wartość ma majątek spadku oraz ustala wartość należnego zachowku. Pominięcie w testamencie osób uprawnionych do zachowku może prowadzić do długotrwałych sporów sądowych i skomplikowanych postępowań. Testator, planując rozporządzenie swoim majątkiem, powinien zdawać sobie sprawę z istnienia instytucji zachowku i rozważyć, czy warto ryzykować potencjalne konflikty rodzinne. Należy także pamiętać, że istnieją sposoby, aby skutecznie zmniejszyć ryzyko sporów, takie jak darowizny za życia czy umowy dożywocia.
Majątek ruchomy a zachowek
Majątek ruchomy obejmuje przedmioty, które w sposób trwały nie należą do nieruchomości. Zalicza się do niego pojazdy, meble, sprzęt elektroniczny, biżuterię, zasoby finansowe, takie jak gotówka, konta bankowe, akcje, dzieła sztuki. Tego typu majątek stanowi ważną część dziedziczenia, zwłaszcza w sytuacji, gdy jego wartość jest znaczna w porównaniu do całości majątku zmarłego. Instytucja zachowku obejmuje zarówno majątek ruchomy, jak i nieruchomości. Warto zauważyć, że wartość zachowku wylicza się na podstawie całkowitej wartości majątku zmarłego, włączając w to majątek ruchomy. Jeśli testament nie uwzględniał osoby uprawnionej do dziedziczenia, ma ona prawo dochodzić swojego zachowku, który obejmuje również majątek ruchomy. Na przykład, jeśli zmarły posiadał cenne dzieła sztuki lub znaczną ilość gotówki, to tego typu elementy stanowiące majątek ruchomy będą brane pod uwagę przy obliczaniu wartości zachowku.
Wydziedziczenie a zachowek
Wydziedziczenie to szczególny akt woli testatora, którego skutkiem jest pozbawienie zachowku. Jest to możliwe jedynie w przypadku spełnienia określonych przesłanek a przede wszystkim musi to uwzględniać testament. Aby wydziedziczenie było ważne, muszą zostać spełnione warunki, które określa art. 1008 Kodeksu cywilnego. Osoba uprawniona do zachowku może być wydziedziczona przez spadkodawcę, jeśli: postępuje w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, na przykład popełnia przestępstwa przeciwko spadkodawcy lub innym członkom rodziny, umyślnie narusza obowiązki rodzinne – na przykład dzieci zaniedbują opiekę nad spadkodawcą, gdy jego stan zdrowia tego wymaga. Wydziedziczenie musi być wyraźnie wskazane w testamencie, a jego powody jasno i precyzyjnie opisane. W tej sytuacji osoba wydziedziczona, traci prawo do zachowku. Oznacza to, że spadkobierca nie może zostać zmuszony do tego, aby zapłacić zachowek, członkowi rodziny, któremu normalnie by przysługiwał. Jednakże, wydziedziczenie nie pozbawia prawa do zachowku zstępnych osoby wydziedziczonej, czyli jej dzieci.
Warto odróżnić sytuację, gdy potencjalny spadkobierca został pominięty w testamencie od sytuacji, gdy został wydziedziczony. Pominięcie w testamencie oznacza, że testament spadkodawcy nie przewiduje udziału spadkowego konkretnej osoby, ale nie pozbawia jej prawa do zachowku i nadal może dochodzić swoich praw. Z kolei wydziedziczenie skutkuje całkowitym pozbawieniem prawa do zachowku. Prawo spadkowe jest zawiłe, dlatego warto skonsultować się z profesjonalnym adwokatem, który specjalizuje się w tej dziedzinie.
