Osoby, które nie płacą alimentów muszą liczyć się z możliwością pociągnięcia ich do odpowiedzialności karnej za tzw. „niealimentację”. Uchylanie się od wykonania obowiązku alimentacyjnego jest bowiem przestępstwem, które zostało spenalizowane w art. 209 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks Karny (dalej k.k.). W jakich przypadkach możemy zatem mówić o odpowiedzialności karnej za niepłacenie alimentów?
Obecny kształt art. 209 k.k. został wprowadzony nowelą z dnia 23 marca 2017 r. i obowiązuje od 1 czerwca 2017 r. Wskazany przepis przewiduje dwa typy popełnienia przestępstwa – zarówno podstawowy jak i kwalifikowany. Wskutek nowelizacji, ustawodawca całkowicie zrezygnował z nieostrego znamienia „uporczywości” na rzecz precyzyjnego określenia zachowania osoby, na której ciąży obowiązek alimentacyjny – wyznaczony orzeczeniem sądowym, ugodą lub umową.
Czynność sprawcza przestępstwa niealimentacji (typ podstawowy) polega na uchylaniu się od wykonania obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową, jeżeli łączna wysokość powstałych wskutek tego zaległości stanowi równowartość co najmniej 3 świadczeń okresowych albo jeżeli opóźnienie zaległego świadczenia innego niż okresowe wynosi co najmniej 3 miesiące.
Po nowelizacji k.k. z 23 marca 2017 r. ustawodawca wyodrębnił w art. 209 § 1a KK nowy typ kwalifikowany polegający na narażeniu pokrzywdzonego na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb przez uchylanie się od wykonania obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem, albo inną umową, jeżeli łączna wysokość powstałych wskutek tego zaległości stanowi równowartość co najmniej 3 świadczeń okresowych, albo jeżeli opóźnienie zaległego świadczenia innego niż okresowe wynosi co najmniej 3 miesiące.
Przestępstwo niealimentacji zarówno w typie podstawowym (zagrożonym karą grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku), jak i kwalifikowanym (zagrożonym karą grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do 2 lat) jest występkiem, co do zasady ściganym z oskarżenia publicznego na wniosek pokrzywdzonego, organu pomocy społecznej lub organu podejmującego działania wobec dłużnika alimentacyjnego (art. 209 § 2 k.k.). Natomiast jeśli pokrzywdzonemu przyznano odpowiednie świadczenia rodzinne albo świadczenia pieniężne wypłacane w przypadku bezskuteczności egzekucji alimentów, ściganie odbywa się z urzędu (art. 209 § 3 KK) (Komentarz do art. 209 KK red. Grześkowiak 2021, wyd. 7/Hypś, Legalis). Co istotne, w przypadku przestępstwa niealimentacji, należy zbadać przyczyny niewywiązywania się z obowiązku alimentacyjnego przez domniemanego sprawcę, które może niekiedy zdarzać się z powodów obiektywnych (np. ciężkiej choroby i pobytu w szpitalu). Sprawdzenia wymaga zatem linia obrony oskarżonego co do przyczyn uchylania się od obowiązku alimentacyjnego (Komentarz do art. 209 KK red. Stefański 2020, wyd. 5/Kosonoga, Legalis). Niezweryfikowanie przez sąd orzekający prawdziwości wyjaśnień oskarżonego w tym zakresie stanowi naruszenie jego prawa do obrony i skutkuje uchyleniem wyroku i przekazaniem sprawy do ponownego rozpoznania (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24.11.1970 r., V KRN 437/70, OSNKW 1971, Nr 3, poz. 37).
