Konflikt między wspólnikami – jak przymusowo umorzyć udziały i jak się przed tym bronić?

Przymusowe umorzenie udziałów stanowi jeden z instrumentów służących unicestwieniu podmiotowego prawa udziałowego przysługującego wspólnikowi w spółce z o.o. Przyczyny zastosowania tej procedury mogą być różnorodne, choć w praktyce coraz częściej mają one charakter sankcyjny, sprowadzający się do chęci wykluczenia niechcianego lub szkodliwego wspólnika ze spółki. Jakich czynności należy zatem dopełnić, aby takie umorzenie było skuteczne? Czy wspólnik, którego udział ulega umorzeniu, może się w jakikolwiek sposób bronić?

Konieczne postanowienia umowne

Procedura przymusowego umorzenia udziałów została niemalże kompleksowo uregulowana w art. 199 Kodeksu spółek handlowych (k.s.h.). Zgodnie z § 1 tego przepisu, „udział może być umorzony jedynie po wpisie spółki do rejestru i tylko w przypadku, gdy umowa spółki tak stanowi. Udział może być umorzony za zgodą wspólnika w drodze nabycia udziału przez spółkę (umorzenie dobrowolne) albo bez zgody wspólnika (umorzenie przymusowe). Przesłanki i tryb przymusowego umorzenia określa umowa spółki.” Co zatem istotne, zastosowanie omawianej procedury może nastąpić dopiero po wpisie spółki do rejestru. Nie jest więc dopuszczalne umorzenie udziałów spółki z o.o. w organizacji. Zabronione jest także umorzenie w toku ewentualnego postepowania likwidacyjnego.

W pierwszej kolejności wspólnicy muszą zadbać o to, aby dostosować umowę spółki do umorzenia przymusowego. Zalecane jest uczynić to już w pierwotnej jej wersji, aby potem nie narazić się na ryzyko braku zgody danego wspólnika na zmianę umowy i – tym samym – niemożność zastosowania procedury przymusowego umorzenia udziału już na jej początku. Jeśli wspólnicy dojdą do porozumienia co do uregulowania wspomnianej procedury, muszą w treści umowy określić:

– samą dopuszczalność przymusowego umorzenia,

– przesłanki oraz tryb umorzenia.

Nie jest zatem wystarczające zamieszczenie w umowie postanowienia o treści np. „wspólnicy dopuszczają możliwość przymusowego umorzenia udziałów wspólnika X”. Tego typu zapis, bez precyzyjnie określonych przesłanek (przyczyn) umorzenia oraz jego trybu, będzie bezskuteczny. Umowa musi bowiem precyzować, w jakich, konkretnych sytuacjach udziały danego wspólnika zostaną umorzone bez jego zgody (np. notoryczny brak udziału w zgromadzeniach wspólników, uporczywe blokowanie uchwał, niewywiązywanie się z obowiązku dopłat lub nawet przyczyny niezawinione przez wspólnika, jak chociażby nieosiągnięcie przez spółkę określonego zysku w danym roku obrotowym), a także tryb, w jakim to umorzenie nastąpi. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby w umowie wskazać, że umorzenie nastąpi na zasadach określonych w art. 199 k.s.h., choć wspólnicy mogą uzupełniać go własnymi postanowieniami, np. co do terminu i sposobu zapłaty wynagrodzenia (np. poprzez zapłatę sumy pieniężnej czy wydanie określonej rzeczy). Na etapie dostosowywania umowy do procedury przymusowego umorzenia udziałów konieczna jest precyzja i możliwie jak największa szczegółowość. Stosowanie ogólnych postanowień, mogących podlegać interpretacji organów spółki, z pewnością nie uchroni wspólników przed potencjalnymi konfliktami (zob. wyrok SA w Warszawie z 29 kwietnia 2008 r., I ACa 1341/07, LEX nr 1641079).

Podkreślić należy, że samo zaistnienie przyczyn przymusowego umorzenia, określonych
w umowie, nie prowadzi do automatycznego otwarcia omawianej procedury. Stwarzają się jedynie przesłanki ku temu, aby przymusowe umorzenie doprowadzić do skutku i podjąć
w związku z tym dalsze czynności przez wspólników.

Uchwała zgromadzenia wspólników i sposób umorzenia

Jeśli zaistnieją przesłanki opisane w umowie spółki, dla dalszego biegu procedury przymusowego umorzenia udziałów konieczne jest podjęcie uchwały zgromadzenia wspólników (art. 199 § 2 k.s.h.), w głosowaniu tajnym (art. 247 § 2 k.s.h.), która powinna określać:

– podstawę prawną umorzenia,

– wysokość wynagrodzenia przysługującego wspólnikowi za umorzony udział,

– uzasadnienie.

W ramach wskazania podstawy prawnej wystarczające jest powołanie się na konkretne postanowienia umowne, stanowiące przesłanki (przyczyny) umorzenia przymusowego.

Z kolei wynagrodzenie należne wspólnikowi, którego udział jest umarzany, nie może być niższe od wartości przypadających na udział aktywów netto, wykazanych w sprawozdaniu finansowym za ostatni rok obrotowy, pomniejszonych o kwotę przeznaczoną do podziału między wspólników (art. 199 § 2 k.s.h.). Należy jednak pamiętać, że za zgodą wspólnika umorzenie udziału może nastąpić bez wynagrodzenia (art. 199 § 3 k.s.h.), choć w praktyce trudno sobie wyobrazić, aby przy przymusowym unicestwieniu udziału wspólnik nie oczekiwał należnego mu ekwiwalentu.

W końcu w uzasadnieniu należy dookreślić podstawę prawną, tj. wskazać, które przesłanki
i w jaki sposób zostały spełnione. W ramach uzasadnienia warto wykazać, że decyzja wspólników o przymusowym umorzeniu udziałów nie wynika z ich uznaniowości, lecz została oparta o precyzyjnie opisane postanowienia umowy spółki (por. wyrok SN z 9 września 2010 r., I CSK 530/09, OSNC 2011/3/36).

Wspólnicy, którzy decydują się na przymusowe umorzenie udziałów, powinni także określić sposób umorzenia. Jeśli nie uczynią tego w umowie, konieczne jest doprecyzowanie tej kwestii w uchwale o umorzeniu. Ustawodawca przewidział dwie opcje umorzenia:

– poprzez obniżenie kapitału zakładowego (równoznaczne ze zmianą umowy spółki) bądź

– umorzenie z czystego zysku (bez zmiany umowy).

W ramach pierwszego wariantu umorzenie dochodzi do skutku po wpisie obniżenia kapitału zakładowego do rejestru, a wynagrodzenie za umorzony udział wypłacane jest ze środków powstałych z obniżenia. Należy jednak pamiętać, aby wskutek redukcji kapitału zakładowego nie doszło do jego zmniejszenia poniżej kwoty 5.000 zł (art. 154 § 1 k.s.h.).

Z kolei umorzenie z czystego zysku następuje bez zmiany umowy spółki, a wynagrodzenie uiszczane jest z kwoty, która mogłaby zostać rozdysponowana pomiędzy wspólników tytułem dywidendy. W tym ostatnim przypadku umorzenie dochodzi do skutku w momencie dokonania ostatniej z wymaganych prawem czynności (w praktyce podjęcia uchwały o umorzeniu lub przejęcia udziałów przez spółkę), choć strony mogą w umowie lub uchwale określić inny termin.

Jeśli w ramach przedstawionego wyżej trybu doszło do skutecznego umorzenia, stosowne obowiązki spoczywają też na członkach zarządu. Powinni oni zapisać w księdze udziałów zmiany dotyczące osób wspólników i przysługujących im udziałów (art. 188 § 1 k.s.h.), a także złożyć sądowi rejestrowemu podpisaną przez wszystkich członków zarządu nową listę wspólników z wymienieniem liczby i wartości nominalnej udziałów każdego z nich (§ 3).

Środki obrony przysługujące wspólnikowi

Samo zaistnienie umownych przesłanek umorzenia i podjęcie przez wspólników uchwały nie powodują, że wspólnik automatycznie zostaje pozbawiony udziałów w spółce. W zależności od sytuacji, w jakiej znajduje się „wykluczany” wspólnik, oraz od etapu procedury przymusowego umorzenia, wspólnikowi przysługują rozmaite środki obrony.

Po pierwsze (choć wydaje się to oczywiste) z uwagi na fakt, że źródłem każdego umorzenia udziałów jest umowa spółki, najprostszym środkiem obrony o charakterze zapobiegawczym jest brak zgody wspólnika na określone przyczyny umorzenia lub nawet samą jego dopuszczalność. Jak już bowiem wskazano, przymusowe umorzenie z przyczyny nieopisanej w treści umowy powoduje bezskuteczność całej procedury.

Jeśli jednak umowa przewiduje daną przesłankę umorzenia i zgromadzenie wspólników podjęło stosowną uchwałę w tym przedmiocie, wówczas wspólnik powinien zweryfikować jej legalność i prawidłowość. Jak już wspomniano, uchwała wspólników, aby mogła doprowadzić do przymusowego umorzenia udziałów, powinna spełniać rygorystyczne wymagania, a brak któregokolwiek z nich powoduje, że cała procedura jest bezskuteczna. Jeśli zatem, przykładowo, w uchwale nie wskazano podstawy prawnej umorzenia, nie określono wynagrodzenia wspólnika czy pominięto uzasadnienie, wówczas wspólnik może wytoczyć przeciwko spółce powództwo o stwierdzenie nieważności takiej uchwały, jako sprzecznej
z art. 199 § 2 k.s.h., pod warunkiem, że głosował przeciwko uchwale a po jej powzięciu zażądał zaprotokołowania sprzeciwu (art. 250 pkt 2 k.s.h.). Prawo do wniesienia powództwa wygasa z upływem sześciu miesięcy od dnia otrzymania wiadomości o uchwale, jednakże nie później niż z upływem trzech lat od dnia powzięcia uchwały (art. 252 § 3 k.s.h.).

Po zbadaniu uchwały pod kątem wypełnienia przez nią kryteriów opisanych w ustawie, wspólnik powinien zweryfikować, czy uchwała nie jest sprzeczna z umową spółki bądź dobrymi obyczajami i godząca w interesy spółki lub mająca na celu pokrzywdzenie wspólnika. Pozytywna weryfikacja którejkolwiek z tych przesłanek powoduje powstanie po stronie wspólnika uprawnienia do wytoczenia przeciwko spółce powództwa o uchylenie uchwały. Będzie ono zasadne chociażby w takich przypadkach, jak uznaniowość zgromadzenia wspólników co do istnienia podstawy umorzenia (np. błędna interpretacja postanowień umowy dotycząca zakazu konkurencji jako przyczyny przymusowego umorzenia), nienależyte uzasadnienie czy w ogóle podjęcie uchwały o umorzeniu, pomimo że w umowie nie przewidziano takiej możliwości. Należy jednak pamiętać o krótkim terminie na skierowanie w takim wypadku sprawy na etap sądowy. Powództwo o uchylenie uchwały wspólników należy bowiem wnieść już w terminie miesiąca od dnia otrzymania wiadomości o uchwale, nie później jednak niż w terminie sześciu miesięcy od dnia powzięcia uchwały (art. 252 k.s.h.). Także i w tym przypadku, aby móc wytoczyć powództwo, wspólnik musi głosować przeciwko uchwale oraz zażądać zaprotokołowania sprzeciwu.

Powództwo o uchylenie (stwierdzenie nieważności) uchwały a postępowanie rejestrowe

Niezależnie od wytoczenia któregokolwiek ze wskazanych wyżej powództw, postępowanie rejestrowe związane z umorzeniem udziałów trwa nadal i nie zostaje wstrzymane. Sąd rejestrowy może jednak zawiesić postępowanie po przeprowadzeniu posiedzenia jawnego (art. 249 § 2 k.s.h.).

W praktyce dostrzegalny jest jednak problem, kiedy uchwała o przymusowym umorzeniu udziałów została uchylona lub stwierdzono jej nieważność, a wcześniej, na jej podstawie, wpisano do KRS np. obniżenie kapitału zakładowego czy wykreślono wspólnika, którego wszystkie udziały uległy umorzeniu. Nie ulega wątpliwości, że w takim przypadku pojawi się niezgodność pomiędzy rzeczywistym stanem rzeczy a danymi wpisanymi do KRS. Wyrok uchylający uchwałę zmieni (i to z mocą wsteczną) istniejący stan prawny, unicestwiając zaskarżoną uchwałę wspólników, która stanowiła podstawę wpisu do rejestru. Uchwała ta będzie musiała być od samego początku traktowana jako nieistniejąca. Aby zapobiegać takim sytuacjom, sądy rejestrowe powinny rozważać zawieszenie postępowań rejestrowych. Z kolei wspólnik, którego udziały zostały umorzone i który wytoczył powództwo o uchylenie uchwały, powinien zadbać o to, aby sąd rejestrowy dowiedział się o wniesieniu pozwu, co powinno wpłynąć na podjęcie przez ten sąd decyzji o wstrzymaniu dokonania wpisów.

Jeśli jednak do zawieszenia nie dojdzie, a dokonany wpis w KRS (np. o obniżeniu kapitału zakładowego czy wykreśleniu wspólnika) stanie się nieaktualny wskutek prawomocnego uchylenia (stwierdzenia nieważności) uchwały o przymusowym umorzeniu udziałów, wówczas taki prawomocny wyrok zarząd spółki jest zobowiązany zgłosić w terminie 7 dni sądowi rejestrowemu (art. 254 § 3 k.s.h.).

Aby uniknąć konieczności wykreślania z rejestru w odrębnym postępowaniu danych niezgodnych z prawomocnym wyrokiem uchylającym (stwierdzającym nieważność) uchwały o przymusowym umorzeniu udziałów, wspólnik „wyłączany” (powód) powinien rozważyć skorzystanie z uprawnienia do złożenia wniosku o zabezpieczenie powództwa o uchylenie (stwierdzenie nieważności). W tej kwestii wypowiedział się bowiem Sąd Najwyższy, wskazując w uchwale z 21 lipca 2010 r. (III CZP 49/10, Legalis nr 232714), że „dopuszczalne jest zabezpieczenie roszczenia o stwierdzenie nieważności uchwały wspólników spółki z ograniczoną odpowiedzialnością przez zawieszenie postępowania rejestrowego dotyczącego wpisu zmian na podstawie tej uchwały.” W takiej sytuacji wpis do KRS nie zostanie dokonany (przynajmniej do prawomocnego postępowania o zaskarżenie uchwały), co jest dla „wykluczanego” wspólnika korzystne z co najmniej dwóch powodów:

– będzie on nadal widniał w rejestrze jako wspólnik, a zatem dokonując jakichkolwiek czynności w tym charakterze z osobami trzecimi, będzie na jego rzecz działało domniemanie prawdziwości danych wpisanych do KRS (art. 17 § 1 ustawy o KRS),

– wspólnik (spółka) unikną ewentualnej konieczności korygowania „nieaktualnych” wpisów w rejestrze w kolejnym, odrębnym postępowaniu.

Podsumowując, przymusowe umorzenie udziałów może stanowić jeden ze sposobów „pozbycia się” niechcianego wspólnika ze spółki. Aby procedura okazała się skuteczna, należy być bardzo ostrożnym i precyzyjnym, by nie narazić się na skorzystanie przez wyłączanego wspólnika z przysługujących mu środków obrony. Ten z kolei, jeśli chce, aby jego udziały – pomimo przymusowego ich unicestwienia – nie zostały jednak umorzone, powinien przede wszystkim baczyć, by nie podpisywać niekorzystnych dla siebie postanowień w umowie spółki, a jeśli już je podpisze i wspólnicy zechcą udziały umorzyć – uczestniczyć w zgromadzeniu, złożyć sprzeciw i żądać jego zaprotokołowania, aby następnie otworzyć sobie drogę do wytoczenia ewentualnego powództwa bądź to o uchylenie uchwały, bądź o stwierdzenie jej nieważności.

O autorze


Więcej artykułów