Zachowek jest jedną z kluczowych instytucji prawa spadkowego, która ma na celu ochronę najbliższych członków rodziny spadkodawcy przed całkowitym pominięciem w testamencie. Jednak nie w każdej sytuacji prawo do zachowku przysługuje. Poniżej omawiamy przypadki, kiedy zachowek nie należy się, przybliżając zasady kodeksu cywilnego oraz praktykę sądową.

Jedno z najczęściej zadawanych pytań – kiedy nie należy się zachowek?

Nasi klienci bardzo często zadają dwa rodzaje pytań dotyczących kwestii zachowku: „Kiedy nie należy się zachowek? ” oraz „Jakie mam prawa do zachowku? ”. Pierwsze pytanie jest szczególnie ważne, gdy zostaliśmy wezwani do zapłaty zachowku i chcemy się upewnić, czy osoba, która domaga się prawa do zapłaty zachowku, jest do tego w jakikolwiek sposób uprawniona i czy istnieją sytuacje, w którym możemy uniknąć tego obowiązku. Z kolei drugie pytanie zadają najczęściej osoby, które czują się pokrzywdzone w procesie dziedziczenia, ponieważ zostały pominięte przez spadkodawcę i nie otrzymały majątku, który należałby im się przy dziedziczeniu ustawowym. W takim przypadku mają prawo do otrzymania zachowku, chociaż oczywiście jak w każdym przypadku zdarzają się wyjątki.

Skupmy się jednak na samym początku na tym, w jakich sytuacjach zachowek nie przysługuje

Po pierwsze: Nie jesteś w kręgu osób uprawnionych do zachowku, czyli tych którzy mają prawo do majątku w dziedziczeniu ustawowym. Prawo do zachowku mają zstępni spadkodawcy (dzieci, wnuki i prawnuki) oraz małżonek spadkodawcy. Zachowek przysługuje również rodzicom spadkodawcy. Rodzeństwo spadkodawcy, siostrzeńcy czy kuzyni nie mają prawa do zachowku.

Przykład: Pan Jan pozostawił testament, w którym cały majątek przekazał swojemu przyjacielowi. Jego siostra Maria, choć była jego najbliższą krewną, nie ma prawa do zachowku, ponieważ nie jest zstępną, małżonkiem ani rodzicem.

Po drugie: Jesteś osobą niegodną dziedziczenia. Sąd może uznać spadkobiercę za niegodnego dziedziczenia, jeżeli dopuścił się względem spadkodawcy czynów niegodziwych, zwłaszcza takich, które były niezgodne z zasadami współżycia społecznego. Mamy tutaj na myśli działania takie jak morderstwo, usiłowanie zabójstwa, ciężkie pobicie czy popełnienie ciężkiego przestępstwa skierowanego przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności spadkodawcy. Gdy spadkobierca podstępem lub groźbą wpłynął na sporządzenie, odwołanie lub zmianę testamentu przez spadkodawcę również może zostać uznany za niegodnego dziedziczenia. Jeśli spadkobierca wywarł nacisk na spadkodawcę, wymuszając na nim decyzję dotyczącą treści testamentu, odwołania testamentu lub jego zmiany, jest to podstawa do uznania go za niegodnego.

Przykład: Pani Anna odkryła, że jej córka Marta sfałszowała jej testament, aby uzyskać większy udział w spadku. Po śmierci Pani Anny sąd uznał Martę za niegodną dziedziczenia, przez co straciła również prawo do zachowku.

Po trzecie: Zostałeś wydziedziczony w testamencie. Jeśli spadkodawca wydziedziczył kogoś w testamencie, automatycznie osoby wydziedziczone tracą uprawnienia do zachowku. Jakie są przyczyny wydziedziczenia? Wydziedziczenie jest skuteczne, gdy spełnia przesłanki określone w kodeksie cywilnym (art. 1008 k.c.) i następuje z powodu np.  uporczywego niedopełnienia obowiązków rodzinnych wobec spadkodawcy, popełnienia przestępstwa wobec spadkodawcy lub jego najbliższych.

Przykład: Pan Adam sporządził testament, w którym wydziedziczył swojego syna Mariusza, ponieważ kilka lat wcześniej pobił Pana Adama, czego skutkiem był silny uszczerbek na zdrowiu. Na skutek wydziedziczenia Pan Mariusz nie będzie miał prawa do zachowku.

Zachowek a odrzucenie spadku

Odrzucenie spadku przez spadkobiercę, choć może być uzasadnione chęcią uniknięcia długów lub odpowiedzialności za skład spadku, jest podstawą pozbawienia prawa do zachowku. Odrzucenie spadku wymaga dokonania tej czynności w formie aktu notarialnego lub przed sąd.

Rozwód i separacja. Komu przysługuje zachowek?

Orzeczenie rozwodu skutkuje ustaniem małżeństwa, co oznacza, że byli małżonkowie nie dziedziczą po sobie z mocy prawa. W praktyce oznacza to, że:

• Były małżonek nie ma prawa do zachowku. Wyjątkowo w przypadku, gdy przed śmiercią spadkodawcy został sporządzony testament, w którym uwzględniono byłego małżonka, testament ten nadal obowiązuje, chyba że został zmieniony przez spadkodawcę przed jego śmiercią.
• Jednak w przypadku dziedziczenia ustawowego rozwiedziony małżonek nie będzie dziedziczył i nie będzie miał prawa do zachowku.
  
  Przykład: Jeśli mąż i żona się rozwiedli, a mąż zmarł, żona nie ma prawa do żadnej części spadku (ani w przypadku dziedziczenia ustawowego, ani jako zachowek).

Separacja a prawo do zachowku

Osoba pozostająca w separacji formalnej (orzeczonej przez sąd) traci prawo do dziedziczenia ustawowego po swoim małżonku, jak również prawo do zachowku, jeśli nie zostanie uwzględniona w testamencie. Separacja formalna działa podobnie jak rozwód w tym aspekcie – wyłącza wzajemnie prawa majątkowe związane z dziedziczeniem.

Separacja faktyczna a prawo do zachowku

Jeżeli małżonkowie żyją w separacji faktycznej (bez orzeczenia sądu) to w świetle prawa nadal są małżeństwem. Oznacza to, że, małżonek pozostający w separacji faktycznej nadal ma prawo do dziedziczenia ustawowego oraz do zachowku, chyba że w testamencie został wydziedziczony.

Kto traci prawo do otrzymania zachowku – podsumowanie:

Zachowek nie przysługuje w następujących przypadkach:

1. Spadkobierca ustawowy został skutecznie wydziedziczony przez spadkodawcę.
2. Sąd uznał spadkobiercę za niegodnego dziedziczenia.
3. Spadkobierca odrzucił spadek.
4. Spadkobierca dopuścił się wobec spadkodawcy czynów niegodziwych.
5. Brak wystarczających środków w spadku na pokrycie zachowku.
6. Małżonek spadkodawcy był rozwiedziony lub w separacji orzeczonej przez sąd.

Jak dokonać obliczenia zachowku?

Aby dokonać obliczenia zachowku, należy wziąć pod uwagę kilka istotnych czynników. Oceny majątku dokonuje się w chwili otwarcia spadku, czyli w momencie śmierci spadkodawcy wedle cen z chwili orzekania przez sąd. Podstawa obliczeń zależy od czystej wartości spadku, czyli aktywa pomniejszone o długi. W tym przypadku ważnym terminem jest substrat zachowku, który oblicza się uwzględniając m.in, majątek przekazany w ramach umowy darowizny za życia spadkodawcy. Wysokość zachowku wynosi zazwyczaj połowę, a w szczególnych przypadkach (osoba stale niezdolna do pracy lub małoletnia) dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który przypadałby uprawnionemu w przypadku dziedziczenia ustawowego.

Nieoceniona pomoc kancelarii adwokackiej w sprawach o zachowek

Spory o zachowek są częstym przedmiotem postępowań sądowych, zwłaszcza w przypadku skomplikowanych relacji rodzinnych lub dużych darowizn dokonanych przez spadkodawcę. Aby upewnić się, czy prawo do zachowku przysługuje w danym przypadku, warto skonsultować się z kancelarią adwokacką. Specjalista z zakresu prawa spadkowego pomoże w dokładnym obliczeniu jaka jest kwota zachowku, a przede wszystkim pomoże w stwierdzeniu czy należy się zachowek. Przy profesjonalnym wsparciu możliwe jest również zabezpieczenie interesów osób pominiętych w spadku lub obrona przed nieuzasadnionymi roszczeniami ze strony innych spadkobierców.