Poruszenie tematyki najważniejszych praw pokrzywdzonego najlepiej zacząć od przytoczenia definicji pokrzywdzonego.
Kim jest pokrzywdzony?
Kodeks postępowania karnegow art. 49 stanowi, że: Pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo.
Pokrzywdzonym może być także niemająca osobowości prawnej: instytucja państwowa lub samorządowa lub inna jednostka organizacyjna, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną.
Dalej w artykule tym odnaleźć można informacje, że za pokrzywdzonego uważa się zakład ubezpieczeń w zakresie, w jakim pokrył szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przez przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia.
Również sprawach o przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową, organy Państwowej Inspekcji Pracy mogą wykonywać prawa pokrzywdzonego, jeżeli w zakresie swego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postępowania.
Odnosząc się do sytuacji pokrzywdzonego w postępowaniu przygotowawczym należy podkreślić, iż zgodnie z art. 299 § 1 Kodeksu postępowania karnego jest on stroną uprawnioną do działania we własnym imieniu i zgodnie z własnym interesem.
Prawa pokrzywdzonego w postępowaniu przygotowawczym
Pierwszym ważnym uprawnieniem pokrzywdzonego, o którym warto wspomnieć jest to, że może on w toku postępowania karnego ustanowić pełnomocnika. Jeżeli pokrzywdzony wykaże, że jego warunki materialne uniemożliwiają mu poniesienie kosztów związanych z ustanowieniem pełnomocnika bez uszczerbku dla siebie
i rodziny, może złożyć do prokuratora – w postępowaniu przygotowawczym lub do sądu – w postępowaniu sądowym wniosek o wyznaczenie mu pełnomocnika z urzędu.
Pokrzywdzony ma prawo do bezpłatnego korzystania z tłumacza w przypadku, gdy nie włada językiem polskim lub gdy jest osobą niesłyszącą lub niemą.
Jeżeli pokrzywdzony nie ukończył 15 lat, czynności z jego udziałem powinny być, w miarę możliwości, przeprowadzone w obecności przedstawiciela ustawowego lub faktycznego opiekuna, chyba że dobro postępowania stoi temu na przeszkodzie. W sprawach o przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajowości pokrzywdzonego, który w chwili czynu nie ukończył 15 lat, powinno się przesłuchiwać w charakterze świadka tylko raz, chyba że wyjdą na jaw istotne okoliczności, których wyjaśnienie wymaga ponownego przesłuchania lub zażąda tego podejrzany, który nie miał obrońcy w czasie pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego.
Ważnym uprawnieniem pokrzywdzonego jest również możliwość składania wniosków o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia. Pokrzywdzony może żądać dostępu do akt sprawy, sporządzenia z nich odpisów i kopii, także po zakończeniu postępowania przygotowawczego (śledztwa lub dochodzenia).
Pokrzywdzony ma prawo do udziału w czynnościach postępowania przeprowadzanych na jego wniosek oraz w czynnościach, których nie będzie można powtórzyć na rozprawie, np. w przesłuchaniu świadka, oględzinach rzeczy, ciała lub miejsca, w eksperymentach procesowych lub przeszukaniu. W czynnościach tych może również uczestniczyć pełnomocnik pokrzywdzonego. Na etapie postępowania przygotowawczego pokrzywdzony ma prawo do zadawania pytań podejrzanemu, a następnie na etapie postępowania sądowego – oskarżonemu i świadkom oraz może składać oświadczenia do przeprowadzanych dowodów.
Pokrzywdzony ma prawo do udziału w przesłuchaniu biegłego oraz prawo do zapoznania się z jego pisemną opinią.
Bardzo istotnym uprawnieniem pokrzywdzonego jest możliwość zaskarżania różnego rodzaju decyzji procesowych. Pokrzywdzony jest uprawniony do złożenia zażalenia na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego lub umorzeniu tego postępowania. Pokrzywdzony, który złożył zawiadomienie o możliwości dokonania przestępstwa ma prawo do zaskarżenia niekorzystnej dla niego decyzji organów ścigania. Zażalenie na postanowienie prokuratora wnosi się w terminie 7 dni od dnia doręczenia postanowienia do sądu właściwego do rozpoznania sprawy za pośrednictwem organu, który wydał zaskarżone postanowienie. Nadto, pokrzywdzony ma prawo do złożenia zażalenia na bezczynność organu postępowania przygotowawczego, jeżeli w ciągu 6 tygodni od złożenia przez pokrzywdzonego zawiadomienia o przestępstwie nie został on powiadomiony o wszczęciu albo odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia.
Warto pamiętać, że pokrzywdzonemu przysługuje również prawo do złożenia wniosku o uzupełnienie śledztwa lub dochodzenia. Po dokonaniu końcowego zaznajomienia z aktami sprawy pokrzywdzony w terminie 3 dni ma prawo żądać uzupełnienia czynności postępowania przygotowawczego.
Pokrzywdzony w postępowaniu sądowym
Należy podkreślić, że sytuacja pokrzywdzonego zmienia się wraz z wniesieniem do sądu właściwego do rozpoznania sprawy aktu oskarżenia sporządzonego przez oskarżyciela publicznego. Wówczas uprawnienia pokrzywdzonego mogą ulec zawężeniu. Pokrzywdzony, który chce nadal uczestniczyć w procesie na dotychczasowych prawach musi złożyć przed sądem oświadczenie o przystąpieniu do sprawy w charakterze strony procesowej, czyli oskarżyciela posiłkowego. Istotne jest, że aby zgłoszenie było skuteczne musi zostać dokonane przed rozpoczęciem przewodu sądowego – termin ten jest terminem prekluzyjnym, tj. nieprzywracalnym. Ustawodawca bezpośrednio nie narzuca formy w jakiej oświadczenie ma zostać złożone. Może to być zatem forma pisemna lub ustna – oświadczenie zostanie złożone do protokołu rozprawy przed rozpoczęciem przewodu sądowego. Oświadczenie pokrzywdzonego ma charakter konstytucyjny co oznacza, że nie wymaga żadnej pozytywnej decyzji sądu dla swojej skuteczności.
Ważnym uprawnieniem pokrzywdzonego już na etapie postępowania sądowego, jest to, że może on aż do zamknięcia przewodu sądowego na rozprawie głównej złożyć wniosek o naprawienie, w całości albo w części, wyrządzonej przestępstwem szkody lub orzeczenie zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.
Podsumowując w trakcie postępowania karnego pokrzywdzonemu przysługuje wiele praw, których celem jest zabezpieczenie jego interesu w toczącym się procesie. Udział pokrzywdzonego (oskarżyciela posiłkowego) w postępowaniu nie wiąże się z koniecznością ponoszenia kosztów za wyjątkiem wynagrodzenia ustanowionego pełnomocnika. Aktywny udział pokrzywdzonego w postępowaniu karnym z pewnością umożliwi uzyskanie korzystnego dla niego rozstrzygnięcia sądu oraz uzyskanie naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody lub orzeczenie zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.
aplikant adwokacki Michał Małysiak