W poprzednim artykule została poruszona tematyka związana z problematyką umownego i sądowego podziału majątku wspólnego małżonków. Przedmiotowy artykuł będzie miał na celu krótkie scharakteryzowanie sposobów, przy pomocy których następuje zniesienie współwłasności.
Zniesienie współwłasności może nastąpić w drodze zawarcia stosownej umowy pomiędzy współwłaścicielami, gdy strony dojdą do porozumienia co do faktu zniesienia współwłasności, jak i zastosowanego sposobu wyjścia ze stanu współwłasności. Natomiast w sytuacji, gdy strony nie dojdą do porozumienia – podział majątku nastąpi w drodze wydania stosownego postanowienia przez sąd.
W Kodeksie cywilnym zostały wyróżnione trzy podstawowe sposoby zniesienia współwłasności:
- podział fizyczny,
- przyznanie rzeczy jednemu ze współwłaścicieli z obowiązkiem spłaty pozostałych,
- podział cywilny.
Dokonując podziału majątku wspólnego sąd w pierwszej kolejności opiera się na zgodnej woli stron. W sytuacji, gdy między stronami nie ma porozumienia, w miarę możliwości sąd będzie starał się dokonać podziału fizycznego.
Podział fizyczny
Podział fizyczny rzeczy jest sposobem preferowanym przez prawodawcę, jako najbardziej sprawiedliwy. Dopiero w braku możliwości podziału fizycznego rzeczy, sąd może orzec o innym sposobie zniesienia współwłasności (por. wyr. SN z 14.3.2017 r., II CSK 221/16, Legalis; post. SN z 22.10.2015 r., IV CSK 575/15, niepubl.; post. SN z 20.1.2016 r., V CSK 252/15, Legalis).
Podział fizyczny następuje w drodze przyznania każdemu ze współwłaścicieli wyodrębnionej części wspólnej rzeczy – nowych rzeczy. Wielkość tej części powinna odpowiadać wielkości udziału we współwłasności.
W przypadku umownego zniesienia współwłasności to sami współwłaściciele decydują jak podzielić rzecz wspólną i dokonują podziału nowych rzeczy. Natomiast, gdy mamy do czynienia z sytuacją sądowego zniesienia współwłasności podziału dokonuje sąd dbając o zabezpieczenie interesów współwłaścicieli.
Sąd dokonując podziału powinien kierować się zasadą, aby wydzielone części swoją wartością odpowiadały wielkości udziałów. Jednak możliwe są odstępstwa dyktowane praktyczną koniecznością lub szczególnymi potrzebami współwłaścicieli. Wówczas wartość poszczególnych udziałów powinna być wyrównana przez dopłaty pieniężne.
Należy mieć na uwadze, że podział fizyczny rzeczy nie jest jednak możliwy, w sytuacji gdy byłby sprzeczny z ustawą lub społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy albo gdyby pociągał za sobą istotną zmianę rzeczy lub znaczne zmniejszenie jej wartości.
Z ustawowym ograniczeniem podziału rzeczy mamy do czynienia tylko w przypadku nieruchomości – dotyczy to zwłaszcza nieruchomości rolnych. W przypadku innych nieruchomości ich podział jest możliwy pod warunkiem zgodności z ustaleniami miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego (art. 93 ust. 1 Ustawy o gospodarce nieruchomościami).
Przyznanie rzeczy jednemu ze współwłaścicieli z obowiązkiem spłaty pozostałych
Jeżeli nie jest możliwe zastosowanie podziału fizycznego rzeczy następuje przyznanie rzeczy na własność jednemu ze współwłaścicieli. Rzecz wspólną przyznaje się wtedy w całości jednemu ze współwłaścicieli na wyłączność (przez umowne lub sądowe zniesienie współwłasności). Można również takim sposobem znosić współwłasność rzeczy podzielnej, jeśli oczywiście współwłaściciele się na to godzą.
W postępowaniu sądowym sąd orzeka równocześnie o obowiązku spłaty pozostałych współwłaścicieli. Ponadto sąd określa termin i sposób uiszczenia spłat. Należy również mieć na uwadze, iż w razie rozłożenia spłat na raty, terminy ich uiszczenia nie mogą przekraczać łącznie 10 lat. W sytuacji umownego zniesienia własności kwestię spłat regulują sami współwłaściciele.
Zauważyć jednak należy, iż w postępowaniu sądowym trudną kwestią jest podjęcie decyzji, któremu ze współwłaścicieli przyznać wspólną rzecz na wyłączną własność. Sąd powinien kierować się ogólną zasadą procesową, że w takim postępowaniu powinien nakłaniać współwłaścicieli do zgodnego wniosku, należy jednak zauważyć, iż w praktyce takie działania rzadko niestety przynoszą efekt. Najczęściej sąd orzeka stosownie do okoliczności.
W sytuacji, gdy każdy z małżonków chce uzyskać na wyłączną własność określony składnik majątku, to sąd decyduje, komu go przyznać, uwzględniając usprawiedliwione interesy obojga z nich na przykład zamieszkiwanie przez jednego z nich w danym mieszkaniu, sprawowanie bieżącej opieki przez jednego z nich nad dziećmi i zamieszkiwanie z nimi w mieszkaniu, które podlega podziałowi, bądź też sytuacja finansowa, czy zdrowotna każdego z małżonków.
Podział cywilny
Ostatnim ze sposobów zniesienia współwłasności jest podział cywilny , czyli sprzedaż rzeczy wspólnej oraz podział uzyskanej ceny stosownie do wielkości udziałów. Taka metoda jest dopuszczalna zarówno przy umownym, jak i sądowym zniesieniu współwłasności.
Sprzedaż rzeczy wspólnej w postępowaniu sądowym zarządza się, gdy nie ma możliwości dokonania podziału w naturze i brak jest okoliczności uzasadniających przyznanie rzeczy na wyłączną własność któremukolwiek ze współwłaścicieli. Sąd nakaże sprzedać rzecz zwłaszcza, gdy żaden ze współwłaścicieli nie wyraził zgody na przyznanie mu rzeczy. Sprzedaży w takim przypadku dokonuje się przez licytację, tak jak ma to miejsce w postępowaniu egzekucyjnym.
Natomiast w przypadku umownego zniesienia współwłasności sprzedaży dokonują sami współwłaściciele. W takim przypadku współwłaściciele samodzielnie ustalają sposób i termin sprzedaży rzeczy oraz zasady podziału ceny sprzedaży, z zastosowaniem powszechnych przepisów prawa cywilnego.
apl. adw. Michał Małysiak