Podstawową zasadą zawartą w art. 23 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego jest stwierdzenie, że małżonkowie mają równe prawa i obowiązki w małżeństwie. Dodatkowo ustawodawca stwierdza, że małżonkowie obowiązani do wspólnego pożycia, do wzajemnej pomocy i wierności oraz do współdziałania dla dobra rodziny. Jak należy rozumieć powyższe prawa i obowiązki?
W uchwale z dnia 9 czerwca 1976 r. (sygn. akt III CZP 46/75, OSNC 1976, Nr 9, poz. 184, Legalis) Sąd Najwyższy podkreślił, że „równouprawnienie małżonków jest jednym z podstawowych założeń polskiego prawa rodzinnego i stanowi element szerszego problemu zrównania w pozycji społecznej i prawach kobiety i mężczyzny”. Zasada równych praw i obowiązków małżonków wynika bowiem bezpośrednio z art. 32 ust. 1 zd. 1 („wszyscy są wobec prawa równi”) oraz art. 33 ust. 1 („kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym”) Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Komentarz do art. 23 KRO, red. Osajda 2020, wyd. 8/J. Pawliczak, Legalis)
Jak podkreśla się w doktrynie, wspólne pożycie stanowi szczególnie ważny element spójni małżeńskiej. Obliguje on bowiem do dokładania wszelkich starań, by powstała więź psychiczna, fizyczna i gospodarcza, która powinna harmonijnie zespalać małżonków. Wspólne pożycie powinien cechować zgodny układ stosunków między małżonkami – ich wzajemna szczerość, lojalność, respektowanie osobistych właściwości małżonka, uwzględnianie jego indywidualnych potrzeb oraz gotowość do ustępstw (Komentarz do art. 23 KRO red. Pietrzykowski 2020, wyd. 6/J. Gajda, Legalis). Wspólność pożycia zakłada wspólne zamieszkiwanie i prowadzenie przez małżonków wspólnego gospodarstwa domowego, a w końcu ich jednakową stopę życiową.
Kolejnym z obowiązków wskazywanych przez ustawodawcę jest obowiązek wzajemnej pomocy. Wykonywanie obowiązku wzajemnej pomocy może przybrać postać osobistych starań (np. wsparcie moralne, opieka nad chorym), a także świadczeń materialnych. Wzajemna pomoc obejmuje nie tylko świadczenie codziennych „usług” (czynności) w sytuacjach typowych, w szczególności w ramach gospodarstwa domowego (np. pranie, sprzątanie, zakupy, gotowanie) i w związku z wychowywaniem dzieci, lecz także pomoc w sytuacjach wyjątkowych, na którą kładzie się nacisk w orzecznictwie sądowym (Komentarz do art. 23 KRO, red. Osajda 2020, wyd. 8/J. Pawliczak, Legalis). W orzecznictwie podkreśla się bowiem, że obowiązek wzajemnej pomocy ma szczególne znaczenie w „niepomyślnych okolicznościach życiowych” (najczęściej wskazuje się w tym kontekście chorobę lub niepełnosprawność małżonka, zob. m.in. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 6.3.1997 r., sygn. akt I ACa 48/97, OSA 1998, Nr 10, poz. 45, Legalis).
Niedochowanie wierności (w jej podstawowym znaczeniu) traktowane jest jako poważne naruszenie obowiązków małżeńskich, godzące w istnienie małżeństwa. Stanowi jedną z najczęstszych przyczyn zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego (zob. E. Holewińska-Łapińska, Orzekanie separacji, Warszawa 2006, s. 248). Co interesujące, w orzecznictwie w sprawach rozwodowych wskazuje się, że nie można domagać się od małżonka przebaczenia zdrady. W jednym ze swoich orzeczeń, Sąd Apelacyjny w Katowicach stwierdził, że „pozwany naruszył podstawową dla istnienia małżeństwa zasadę wierności. Nie może domagać się, w sytuacji odmowy przebaczenia ze strony powódki, uznania jej współwinną” (Wyrok z dnia 18.2.2010 r., sygn. akr I ACa 29/10, Legalis).
W końcu współdziałanie dla dobra rodziny, którą małżonkowie przez swój związek założyli, jest ich obowiązkiem o najszerszym zakresie znaczeniowym. W doktrynie podkreśla się, że „małżeństwo jest formą wzięcia odpowiedzialności za drugą osobę, za zawarty z nią związek i za zrodzone z tego związku potomstwo. Wymaga to współdziałania małżonków i wspólnego oraz spójnego postrzegania przez nich ich celów życiowych” (zob. M. Andrzejewski, Prawo rodzinne, Toruń 2013, s. 61–62). Obowiązek współdziałania małżonków dla dobra rodziny wydaje się być skonkretyzowany w szczególności w art. 27 KRO, który zobowiązuje małżonków przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny. W wyroku z dnia 3.4.2003 r. (sygn. akt V CK 423/02, Legalis) Sąd Najwyższy stwierdził, że z obowiązku współdziałania dla dobra rodziny wynika „obowiązek łagodzenia ujawniających się konfliktów, okazywania sobie wzajemnego szacunku i pomocy w wygaszaniu negatywnych emocji, a także zachowaniu umiaru w realizacji własnych zamiarów”.
