W poprzednim artykule wskazano, czym w istocie jest zachowek, komu, kiedy i w jakiej wysokości należy się zachowek. Należy się jednak zastanowić, czy na gruncie obowiązujących obecnie przepisów jest możliwe zawarcie umowy o zrzeczenie się prawa do zachowku.
Zagadnienie powyższe ujawniło się podczas rozpatrywania przez jeden z Sądów Okręgowych zażalenia na odmowę dokonania czynności notarialnej. Stan faktyczny sprawy był następujący.
Składający zażalenie wystąpił do notariusza o sporządzenie umowy zrzeczenia się prawa do zachowku między nim a jego ojcem. Potrzebę zawarcia umowy uzasadniał koniecznością swobodnego planowania sukcesji z uwagi na prowadzone przez ojca przedsiębiorstwo rodzinne, które spadkodawca chciałby zostawić tylko jednemu zstępnemu. W kancelarii notarialnej odmówiono sporządzenia umowy, z uwagi na jej sprzeczność z prawem wskazując m.in., że sporządzeniu umowy zrzeczenia się prawa do zachowku sprzeciwia się art. 1047 k.c., który zakazuje zawierania innych umów o spadek po osobie żyjącej niż wymienione przez ustawę. Notariusz odwołał się także do wykładni historycznej podnosząc, że umowa o zrzeczenie się prawa do zachowku znana była prawu spadkowemu na gruncie art. 10 § 2 dekretu z dnia 8 października 1946 r. – Prawo spadkowe, ale nie została przez ustawodawcę wprowadzona do Kodeksu cywilnego.
Skarżący nie zgodził się z poglądem notariusza i złożył zażalenie. Wskazał m.in., że umowa o zrzeczenie się prawa do zachowku rozszerza zakres swobody dyspozycji na wypadek śmierci. Podnosił, iż prawo do zachowku jest konstrukcją pochodną prawa do dziedziczenia, a zrzeczenie się prawa do zachowku to w zasadzie zrzeczenie się prawa do spadku w części.
Biorąc pod uwagę pojawiające rozbieżności, rozpoznający sprawę Sąd Okręgowy zwrócił się do Sądu Najwyższego z następującym zagadnieniem prawnym:
„Czy w świetle zakazu sformułowanego w art. 1047 k.c. dopuszczalne jest zawarcie umowy o zrzeczenie się prawa do zachowku pomiędzy przyszłym spadkodawcą i uprawnionym do zachowku spadkobiercą ustawowym, na podstawie stosowanego odpowiednio art. 1048 k.c.?”
Rozpoznając sprawę Sąd Najwyższy wskazał, iż brak było orzecznictwa tegoż Sądu w zakresie zagadnienia przedstawione przez Sąd Okręgowy. Ostatecznie Sąd Najwyższy w składzie trzech sędziów podjął uchwałę (uchwała z dnia 17 marca 2017 r., sygn.. akt III CZP 110/16), iż dopuszczalne jest zawarcie umowy zrzeczenia się prawa do zachowku (art. 1048 k.c.). W uzasadnieniu wskazano m.in., iż umowa o zrzeczenia się prawa do zachowku zwiększa swobodę testowania przyszłego spadkodawcy o wartość zachowku, a jednocześnie zmniejsza obciążenie spadku długiem o pokrycie roszczeń o zachowek, co ma szczególne znaczenie przy planowaniu sukcesji pokoleniowej w przedsiębiorstwie, gdzie realizacja roszczeń z tytułu zachowku może zagrozić płynności finansowej przedsiębiorstwa, a w niektórych przypadkach prowadzić do likwidacji przedsiębiorstwa, wbrew woli spadkodawcy co do losów majątku po jego śmierci. Na marginesie zwrócić należy uwagę na to, iż w obecnie obowiązującym stanie prawnym regulowanie kwestii związanych z dziedziczeniem przedsiębiorstwa osoby fizycznej jest znacznie łatwiejsze, co umożliwiły rozwiązania wprowadzone ustawą z dnia 5 lipca 2018 r. o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej (Dz. U. 2018 poz. 1629).
Stanowisku Sądu Najwyższego zasługuje na aprobatę. Należy mieć na uwadze, iż obecne prawo spadkowe bardzo często nie umożliwia w sposób bardzo dokładny i precyzyjny zaplanowania przed spadkodawcę, co stanie się z jego majątkiem po jego śmierci, albowiem co do zasady spadkodawca powinien dysponować udziałami spadkowymi a nie konkretnymi przedmiotami majątku, a instytucja zapisu windykacyjnego nie zyskała dotychczas dużej popularności.
telefon: +48 505-837-881
e-mail: r.drzewiecki@pirozek.pl